حکمت و فلسفه نماز

نیایش احساس درونی انسان به دادار بی نیاز است وبروز وظهور این نیاز اجتناب ناپذیر است .امّا هنر کسانی که می خواهند چنین رفتاری رابه تناسب نیازمندی انسان در افراد فرهنگ سازی نمایند، آنست که زیباترین شکل وشیوه ی آموزش چنین رفتاری را متناسب با میل ورغبت های فراگیران جستجو نموده وبر اساس آن اقدام نمایند.

نظام عبادت ونیایش از نظامهای ثابت وپایداری است که درتحولات وپیشرفتهای عبادی دراسلام کهنه نمی شوند وهمیشه تازه وجدید هستند وبا توجه به همه زمانها تشریع شده اند .

نماز یکی از با شکوهترین عبادات ونیایش هاست،میراث همه ی انبیاءالهی وبهترین آنان برای ارتباط مخلوق با خالق خویش است، بزرگترین پل ارتباطی باخدا ،مهمترین عامل تکامل ،عالیترین صفا دهنده روح وموثرترین وسیله تهذیب نفس ،جالبترین برنامه پاکیزگی وبهداشت وبالاخره ستون دین وباز دارنده از گناهان است .(انّ الصَلوهَ تَنهی عَنِ الفَحشاءِوَالمُنکَر) .

نماز یکی از افتخارات عبادی اسلام است وآن اینست که عموم مذاهب دیگر یهود ونصاری طبق دستوردینی خود از عبادت در غیر معبدهای عمومی محرومند وازنظر قانون مذهبی جز در کلیسا ومعابد نمی توانند عبادتی انجام دهند .ولی در اسلام این محرومیت برداشته شده است وهر مسلمانی موظف است که وظیفه ی عبادی خود رادرهر حال که باشد انجام دهد ،در مسجد باشد یا نه، در جامعه اسلامی باشد یادربلاد کفر ،در میان مردم باشد یا تنها ،در حال تندرستی باشد یا بستر بیماری ،درهر حال باید عبادت خود رامناسب با آن انجام دهدواین خود یکی از اسرارا موفقیّت اسلام است .پیامبر اکرم(ص)فرمودند: «برای من همه ی روی زمین معبد وپرستشگاه است ».نماز درهمه ادیان سر لوحه کار پیامبران بوده ،ولی دراسلام از اهمیّت ویژه ایی برخوردار است ،چنانکه از کودکی دستور آموزش وتمرین وانجام آن داده شده است ودر صورتی که کوتاهی

مقدمه

نیایش احساس درونی انسان به دادار بی نیاز است وبروز وظهور این نیاز اجتناب ناپذیر است .امّا هنر کسانی که می خواهند چنین رفتاری رابه تناسب نیازمندی انسان در افراد فرهنگ سازی نمایند، آنست که زیباترین شکل وشیوه ی آموزش چنین رفتاری را متناسب با میل ورغبت های فراگیران جستجو نموده وبر اساس آن اقدام نمایند.

نظام عبادت ونیایش از نظامهای ثابت وپایداری است که درتحولات وپیشرفتهای عبادی دراسلام کهنه نمی شوند وهمیشه تازه وجدید هستند وبا توجه به همه زمانها تشریع شده اند .

نماز یکی از با شکوهترین عبادات ونیایش هاست،میراث همه ی انبیاءالهی وبهترین آنان برای ارتباط مخلوق با خالق خویش است، بزرگترین پل ارتباطی باخدا ،مهمترین عامل تکامل ،عالیترین صفا دهنده روح وموثرترین وسیله تهذیب نفس ،جالبترین برنامه پاکیزگی وبهداشت وبالاخره ستون دین وباز دارنده از گناهان است .(انّ الصَلوهَ تَنهی عَنِ الفَحشاءِوَالمُنکَر) .

نماز یکی از افتخارات عبادی اسلام است وآن اینست که عموم مذاهب دیگر یهود ونصاری طبق دستوردینی خود از عبادت در غیر معبدهای عمومی محرومند وازنظر قانون مذهبی جز در کلیسا ومعابد نمی توانند عبادتی انجام دهند .ولی در اسلام این محرومیت برداشته شده است وهر مسلمانی موظف است که وظیفه ی عبادی خود رادرهر حال که باشد انجام دهد ،در مسجد باشد یا نه، در جامعه اسلامی باشد یادربلاد کفر ،در میان مردم باشد یا تنها ،در حال تندرستی باشد یا بستر بیماری ،درهر حال باید عبادت خود رامناسب با آن انجام دهدواین خود یکی از اسرارا موفقیّت اسلام است .پیامبر اکرم(ص)فرمودند: «برای من همه ی روی زمین معبد وپرستشگاه است ».نماز درهمه ادیان سر لوحه کار پیامبران بوده ،ولی دراسلام از اهمیّت ویژه ایی برخوردار است ،چنانکه از کودکی دستور آموزش وتمرین وانجام آن داده شده است ودر صورتی که کوتاهی شود (در سن9سالگی)دستور تنبه داده شده است زیرا لازم است کودکان هماهنگ با فطرت پاک الهی که دارند ،از کودکی با نماز خو بگیرند؛که در هنگام بلوغ مشکلی نداشته وخود کار انجام دهند .

در قسمتی از عبادات ،اجتماعی بودن وایجاد ارتباط دسته جمعی در بین نماز گزاران فرض ولحاظ گردیده است مانند عبادت جهادکه مجاهدین بوسیله جنگ با دشمن عبادت می کنند .در برخی دیگر عبادات در خور آنها جنبه های اجتماعی واجب نشده ولی درعین حال شکل های اجتماعی بودن در آنها لحاظ گردیده شده است ،تا درمراسم عبادی ،علاقه وارتباط انسان با خدایش با علاقه به برادران دینی اش آمیخته گردد .به همین مناسبت شارع مقدّس اسلام نماز،روزه وحج را در مرحله فرادی وانفرادی بیان کرده ولی در مرحله دوم فواید اجتماعی آن عبادات را هم از نظر دور نداشته وبه آنها جنبه اجتماعی نیزداده است.

نماز واقعی پیوند انسان باخدا راچنان محکم می کند که دربرابر هرکاروبرنامه او راحاضر وناظر ومراقب اعمال خویش می بیند واز آن به عنوان ستون دین یاد وتوصیه شده است که اگر  با جماعت باشد، گاهی ثواب آن از شمارش وتصور خارج است .

بخش اول

فلسفه عبادت

عبادت عبارتست از نهایت درجه خضوع وذلت وخاکساری برای خداوند وصحیح نیست برای غیر خداوند که خالق وآفریننده موجودات است عبادت نمود.آیات سوره کافرون برای پاسخ سوال کسانی نازل شد که از پیامبر(ص) خواستند تا عبادت بتها وخدا رابه طور مشترک سالی یک بار انجام دهد ویا اینکه به بتهاسلام کند,امّا پیامبر(ص) باخواندن این آیات فهماندکه آنها هیچگاه به خداوندیکتاایمان نخواهندآورد ,چنانکه ایشان بتها راپرستش نخواهند کرد.

از نظر قرآن عبادت آن خضوعی است که توام باخلوص نیّت باشد وقصد ظاهرسازی وریا درآن نباشد.پس کسی که عبادتش به قصدوانمود کردن به مردم وعزت پیش آنان باشد ,چنین کسی ریا کار ومشرک است.[1]

عبادت عالی ترین نوع کرنش دربرابرخداونداست واز اهمیّت آفرینش هستی وبعثت انبیاازدعوت به پرستش وعبادت خدا می توان یادکرد,وآنچه انسان رابه عبادت وامی دارد عبارتنداز:

1. عظمت خداوند :انسان وقتی خود رادربرابر عظمت خداوند می بیند ناخود آگاه دربرابر او احساس خضوع وفروتنی می کند.

2. احساس نیاز ووابستگی :وجود ما بسته به ارداه خداوند است ودر همه چیز به او نیازمندیم,واین نیاز،عجزوناتوانی مارا به پرستش خدا وامی ادرد .

3. سپاس نعمت ها :انسان همواره در برابر بهره مندی ازنعمتها,زبان ستایش وبندگی دارد .

4. فطرت :پرستش جزئی از وجود وکشش فطری انسان است .این روح پرستش گاهی در مسیر صحیح قرار می گیرد وبه خدا پرستی می رسد ,وگاه در مسیر جهل قرا می گیرد وبه پرستش طاغوت کشیده می شود .[2]

کیفیت عبادت

بهترین عبادت ها آنست که از روش قرآن وعترت باشد وبه نوعی شرایطی رانیز  دارا باشد :

1. آگاهانه باشد : دورکعت نماز انسان آگاه ودانا ,از هفتاد رکعت نماز نادان برتراست ,نمازی که درآن انسان بداندچه می گوید؛چه می کندوبا که سخن می گوید،یعنی باحضورقلب وتوجه به خداباشد.دراین صورت است که نماز ,معراج روح وعامل بازدارنده از گناه وموجب قرب خدا می شود.

امام صادق (ع)فرموده اند :«کسی که دو رکعت نماز بخواند وبداند که با چه کسی سخن می گوید ,گناهانش بخشیده می شود .»

2. خالصانه باشد : عبادتی خالص وپذیرفتنی است که برای خدا باشد ونیّت وهدفی غیر خدایی درآن راه نیابد و عبادت بی اخلاص مانند جسم وپیکر بی جان وروح است ,عبادت خالصانه پیشانی بر زمین زدن وصف اول ایستادن نیست بلکه باید از رنگ ریاپاک وبه رنگ الهی باشد.

3. عاشقانه باشد :آنچه موجب طراوت وشادابی روح ولذت عابد از پرستش می شود,عشق به معبود وشوق گفتگوی با اوست .عبادت بی حال وافسرده واز روی سستی ,نشانه نداشتن شوق واشتیاق نیایش ونجوا باخداست .ائمه واولیا دین چنان شیفته وعاشق نماز بودند که لحظه اذان هر کاری را رها می کردند تابه سوی ملاقات با خدا بشتابند .

4. خاشعانه باشد : حضور وتوجه در نماز وبه یاد خدا بودن باعث یادآوری عظمت الهی می شود وحقیرونیازمند بودن فردرانشان می دهد.خشوع قلبی باید سراسر وجودش را فرا بگیرد آنچنان که در احادیث آمده است «نماز رادروقتش بخوان ,که گویا آخرین نماز توست وتوازنماز ودنیاخداحافظی می کنی .[3]

ابعاد عبادت

در فرهنگ اسلامی ,عبادت ابعاد گوناگونی داردکه مهمترین آنهانماز و روزه است در احادیث نیزمواردی دیگرذکرشده که مهمترین آن عبارتنداز :

1. تفکر در کار خدا :تفکری که انسان را به خدانزدیک کندعبادت به حساب می آید .

امام صادق فرموده اند :«عبادت,زیاد نماز خواندن وروزه گرفتن نیست ,همانا عبادت اندیشیدن درکار خداست .»

2. کسب وکار :رسول خدا (ص)فرموده اند :«عبادت,هفتاد بخش است ,برترین آنها طلب حلال وبه دنبال روزی رفتن است.»

3. آموختن دانش :رسول خدا (ص) فرموده اند :«کسی که از خانه به دنبال آموختن دانشی بیرون برود ,تاباآن,باطلی را ردکندوگمراهی را به هدایت بکشد.کار اوهمچون چهل سال عبادت است .»

4. خدمت به مردم :در روایات آمده است که خدمت به مردم ورسیدگی به مشکلات آنان از بسیاری از عبادت ها وحج مستحب,به مراتب برتر به حساب می آید

عبادت به جز خدمت خلق نیست                                         به تسبیح وسجاده ودلق نیست

5. انتظار حکومت عدل جهانی :رسول خدا (ص)فرموده اند :«انتظار فرج وگشایش-آمدن امام زمان(عج)-برترین عبادت است.

در احادیث دیگر نمونه های زیادی همچون نگاه کردن به چهره پدر ومادر ,علماء,قرآن, رهبر عادل وخانه کعبه عبادت است وحتی خواب روزه داروموارد بسیاری دیگر  به عنوان عبادت معرفی شده است .[4]

بخش دوم

معنای لغوی نماز

واژه نماز درفارسی از لفظ پهلوی «نماک» گرفته شده است .نماک از اندیشه باستانی «نم»به معنی خم شدن وتعظیم کردن است که به تدریج به معنای صلوه دراسلام اطلاق شده است.درفرهنگ فارسی عمید نماز از نظر لغوی به معنای پرستش ،نیاز ،سجود،بندگی واطاعت می باشد .

درفرهنگ معین،صلوه درلغت هم به معنی پیوند ارتباط،دعا ودر خواست است وهم دعای بنده به سوی خدا ،که رحمت وبخشش خداوند راصلوه می خوانند ،که جمع آن صلوات است .

راغب اصفهانی در مفردات با تکیه برآیات قرآنی چون «والمتقین والصّلوه»[5]  ،«واقیموا الصّلوه»[6] و«اقاموا الصّلوه»[7]می گوید هر جاکه درآن دعاومدح وثنا باشد معنی صلوه درآن صادق است.

نماز در اصطلاح شرع عبارتست از :افعال مخصوص به کیفیت مخصوص که شامل قیام ،تکبیر،قرائت ،رکوع ،سجود،تشهد وسلام است .[8]

حکمت و فلسفه نماز

گرچه نماز چیزی نیست که فلسفه اش بر کسی مخفی باشد، ولی دقت در متون آیات و روایات اسلامی ما را به نکات بیشتری در این زمینه رهنمون می گردد:

1.  روح و اساس و هدف و پایه و مقدمه و نتیجه و بالاخره فلسفه نماز همان یاد خدا است, همان « ذکر الله » است که در آیات به عنوان برترین بیان شده است.

2.  نماز وسیله ی شستشوی از گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است چرا که خواه ناخواه نماز انسان را دعوت به توبه و اصلاح گذشته می کند, لذا در حدیثی می خوانیم: پیامبر (ص) از یاران خود سؤال کرد: « اگر بر در خانة یکی از شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهد, آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن او می ماند؟».

در پاسخ عرض کردند: نه, فرمود: « نماز درست همانند این آب جاری است, هر زمان که انسان نمازی می خواند گناهانی که در میان دو نماز انجام شده است از میان می رود»

و به این ترتیب جراحاتی که بر روح و جان انسان از گناه می نشیند, با مرهم نماز التیام می یابد و زنگارهائی که بر قلب می نشیند زدوده می شود.

3.  نماز سدی در برابر گناهان آینده است, چرا که روح ایمان را در انسان تقویت می کند, و نهال تقوی را در دل پرورش می دهد, و می دانیم « ایمان » و « تقوی » نیرومند ترین سد دربرابر گناهان است,که در احادیث متعددی می خوانیم : افراد گناهکاری بودند که شرح حال آنها را برای پیشوایان اسلام بیان کردند فرمودند: ‹غم مخورید, نماز آنها را اصلاح می کند و کرد›.

4.  نماز, غفلت زدا است, بزرگترین مصیبت برای رهروان راه حق آن است که هدف آفرینش خود را فراموش کنند و غرق در زندگی مادی و لذائذ زود گذر گردند, اما نماز به حکم این که در فواصل مختلف, و در هر شبانه روز پنج نوبت انجام می شود, مرتباً به انسان اخطار می کند, هشدار می دهد, هدف آفرینش او را خاطر نشان می سازد, موقعیت او را در جهان به او گوشزد می کند و این نعمت بزرگی است که انسان وسیله ای در اختیار داشته باشد که در هر شبانه روز چند مرتبه به او بیدار باش گوید.

5.  نماز خود بینی و کبر را درهم می شکند, چرا که انسان در هر شبانه روز هفده رکعت و در هر رکعت دو بار پیشانی بر خاک در برابر خدا می گذارد, خود را ذره ی کوچکی در برابر عظمت او می بیند, بلکه سفری در برابر بی نهایت.

پرده های غرور و خود خواهی را کنار می زند, تکبر و برتری جوئی را در هم می کوبد.

6.  نماز وسیله پرورش فضائل اخلاق و تکامل معنوی انسان است, چرا که انسان را از جهان محدود ماده و چهار دیوار عالم طبیعت بیرون می برد, به ملکوت آسمانها دعوت می کند, و با فرشتگان هم صدا و همراز می سازد, خود را بدون نیاز به هیچ واسطه در برابر خدا می بیند و با او به گفتگو بر می خیزد.

لذا در حدیثی از امیر مؤمنان علی ـ علیه السّلام ـ می خوانیم که در فلسفه نماز فرمود: « نماز وسیله ی تقرب هر پرهیزکاری به خدا است. »

7.  نماز به سایر اعمال انسان ارزش و روح می دهد، چرا که نماز روح اخلاص را زنده می کند, زیرا نماز مجموعه ای است از نیت خالص و گفتار پاک و اعمال خالصانه, تکرار این مجموع در شبانه روز بذر سایر اعمال نیک را در جان انسان می پاشد و روح اخلاص را تقویت می کند.

هنگامی که ارتباط بندگان با خدا از طریق نماز از میان برود اعمال دیگر اثر خود را از دست خواهد داد. در حدیثی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ می خوانیم:« نخستین چیزی که در قیامت از بندگان حساب می شود نماز است اگر مقبول افتاد سایر اعمالشان قبول می شود, و اگر مردود شد سایر اعمال نیز مردود می شود»

8. نماز قطع نظر از محتوای خودش با توجه به شرایط صحت دعوت به پاکسازی زندگی می کند, چرا که می دانیم مکان نماز گزار, لباس نمازگزار, فرشی که بر آن نماز می خواند, آبی که با آن وضو می گیرد و غسل می کند, محلی که در آن غسل و وضو انجام می شود باید از هر گونه غصب و تجاوز به حقوق دیگران پاک باشد کسی که آلوده به تجاوز و ظلم, ربا, غصب, کم فروشی, رشوه خواری و اموال حرام باشد چگوه می تواند مقدمات نماز را فراهم سازد؟ بنابراین تکرار نماز در پنج نوبت در شبانه روز خود دعوتی است به رعایت حقوق دیگران.

9. نماز علاوه بر شرایط قبول یا به تعبیر دیگر صحت شرایط کمال دارد که رعایت آنها نیز یک عامل مؤثر دیگر برای ترک بسیاری از گناهان است.

در کتب فقهی و منابع حدیث, امور زیادی به عنوان موانع قبول نماز ذکر شده است از جمله مسأله شرب خمر است که در روایات آمده است: « نماز شرابخوار تا چهل روز مقبول نخواهد شد مگر این که توبه کند.»

و در بعضی از روایات دیگرآمده و تصریح شده است که نماز کسی که زکات نمی پردازد قبول نخواهد شد, و همچنین روایات دیگری که می گوید: خوردن غذای حرام یا عجب و خود بینی از موانع قبول نماز است, پیدا است که فراهم کردن این شرایط قبولی تا چه حد سازنده است؟

10. ماز روح انضباط را در انسان تقویت می کند, چرا که دقیقاً باید در اوقات معینی انجام گیرد که تأخیر و تقدیم آن هر دو موجب بطلان نماز است, همچنین آداب و احکام دیگر در مورد نیت و قیام و قعود و رکوع و سجود و مانند آن که رعایت آنها, پذیرش انضباط را در برنامه های زندگی کاملاً آسان می سازد.

11. بازداری از حرص و آز و کم طاقتی، خداوند متعال می فرماید: انسان حریص و کم طاقت آفریده شده و هنگامی که بدی به او رسد بی تابی می کند و هنگامی که خوبی به او رسد مانع از دیگران می شود, مگر نماز گزاران, آنان که نماز ها را پیوسته انجام می دهند.[9]

تاریخچه نماز

هیچ دین وشریعتی بدون نماز نبوده است ،گرچه درکیفیّت آن با هم تفاوت داشته اند. قبل ازدین اسلام درآیین انبیاء گذشته نیز نماز بوده است ،که قرآن به آن اشاره کرده است ،در کتب انبیاء،رستگاری وسعادت واقعی از معنویت است ولی در کتب طاغوت رستگاری از زور وقدرت است. خداونددرباره انبیاء می فرماید :«ما به انبیاءکارهای خوب وبرپا داشتن نماز را وحی کردیم› ،با توجه به اینکه نماز جزءکارهای خوب است امّانام آن جداگانه در کنار خیرات برده شده است واین توجه قرآن به اهمیّت نماز را نشان می دهد .[10]

نماز فریضه نخستین

در همان لحظه های آغاز بعثت پیامبرگرامی اسلام (ص)نماز فرض وواجب شدوجبرئیل امین از جانب خدا به آن حضرت نماز را تعلیم کرد،در حالی که هنوز هیچ یک از فرایض دینی بر ایشان واجب نشده بود .

نخستین نمازی که پیامبر (ص)خواندند نماز ظهر بودو درحالی که با حضرت علی (ع)به کوه می رفتند ایستادند وبه جماعت بجاآوردند،ودومین نماز، نماز عصر بود که به همراه علی(ع)وخدیجه(س)،بازهم به جماعت خواندند .

بارها این سه عزیز ،این کار فوق العاده واز نظر مردم عجیب را در محیط ودر میان مردم انجام دادند،که شاید بارها مردم به آن حضرت نسبت های ناروا می دادند وبا تجاوز درباره ایشان سخن می گفتند ،ولی آن حضرت هیچ عکس العملی نشان نمی دادند جز اینکه در کار خویش ونماز خواندن استواروپایدار وجدی تر بودند .

در قیامت نیز نخستین چیزی که از انسان سوال می شود اینست که آیا نمازت راانجام داده ایی؟درست بوده یا نه؟،آنچنان که دراحادیث از پیامبر نقل شده است ،که ایشان فرموده اند :«روز قیامت که برپامی شود،وبندگان رابرای محاسبه می خوانند ،ابتدا از نمازش می پرسند اگر درست بود که رستگار است واگر درست نبود ،او را به دوزخ می برند.»

 مسلمانان به وسیله نمازشان شناخته می شوند ،زیرا هیچیک از واجبات وفرایض دینی چون نماز در هر شبانه روز ودراوقات معین تکرار نمی شود.[11]

نماز نه تنهادر دین مقدّس اسلام ،بلکه در ادیان دیگر نیزبه عنوان اولین و بزرگترین وظیفه به شمار می آید،گرچه ممکن است شکل وصورت آن درپاره ایی از موارد متفاوت باشد ولی وظیفه ایی بوده که روزانه ومکررانجام می گرفته است.

آنچنان که درآیات وروایات به نماز خواندن دیگر پیامبران اشاره شده است ،وهمچنین در قرآن سخنان حضرت عیسی (ع)وسفارش به حضرت موسی (ع) درمورد نمازرا برای ما نقل کرده است. [12]

اهمیّت نماز

در اسلام بعد از اصول عقاید وایمان به خداوندعملی مهمتر وبهتر از نماز نیست ،آنچنان که امام صادق (ع)فرموده :«محبوبترین عمل درنزدخدای متعال بعد ازشناخت خداوند نمازاست.»

تمام واجبات در اسلام در صورتی که شرایط شان موجود نباشد ،ساقط می گردد,امّا نماز در هیچ شرایطی ساقط نمی گردد. اگر مریض باشد یا نتواند ایستاده بخواند ،نشسته بخواند ویا در همان حال خوابیده وبا اشاره سر وچشم وابرو، رکوع وسجودش را به جا آورد .مانند رهبر کبیر انقلاب که در اواخر عمر شریفشان نماز را خوابیده برروی تخت بیمارستان  بجا می آوردند.همچنین ارتش اسلام درمقابل نیروی کفار در حالت جنگ ومبارزه نیز می توانند نماز خوف بخوانند ودر هیچ حالتی نباید نماز ترک شود مانندجنگ احزاب ،پیامبر (ص)واصحابش ودر جنگ صفین در لیله الهریر علی(ع)ویارانش ودرظهرعاشورا امام حسین(ع)ویارانش اینگونه نماز بجای آورند.

بنابراین در اسلام ،نماز در هیچ حالتی ساقط نمی گردد،بلکه متناسب با شرایط نیز دستوری داده شده است .واین خود بهترین دلیل برای اهمیّت نماز در اسلام است وعملی مهمتر وشریف تر از نماز دراسلام نیست.[13]

انسان باید در مواظبت از نماز بکوشد وآن رادر اوّل وقت بجا آورد،البته بدون عجله وبه دور از شتابزدگی با خضوع وخشوع باشد وبداند که باچه کسی سخن می گوید وخود را در مقابل عظمت وبزرگی خداوند عالم بسیار ناچیز وپست ببیند واگر انسان در موقع به این مطلب توجه نماید از خود بی خود می شود.همچنین سزاوار است کارهایی که ثواب نماز را کم می کند ،همچون خواب آلودگی ونگاه به آسمان در حال نماز را انجام ندهد ودرعوض کارهایی که ثواب نماز را بالا می برد انجام دهدمانند اینکه انگشتر عقیق به دست کند ،لباس پاکیزه بپوشد وشانه کندومسواک کند وخود را خوشبو نماید.[14]

نماز وقرآن

 در قرآن کریم نمازوصلوه به معانی مختلف آمده است وبیش از22مورد درباره نماز آیه نازل شده وهزار مورد چه در کوچکترین سوره وچه در بزرگترین سوره نیز سخن از نماز به میان آورده است همچنین در قرآن نمازبه یازده اسم ،نامیده شده است که بطور خلاصه عبارتند از :

1-   صلوه :در سوره بقره آیه 45آمده است که «استعانت بجوئید به صبر که مراد همان روزه است والصلوه که مراد نماز است ،واین گران است برمردم مگر کسانی که خاشع وخاضع باشند»

2-   تسبیح : در سوره طه ،آیه 130آمده است که«تسبیح کن به حمد پروردگارت قبل از طلوع آفتاب وقبل از غروب آن ودر ساعت هایی از شب ،تسبیح کن واطراف روز همین طور تا اینکه به مقام شامخ برسی وخشنود گردی.»

3-   ایمان :در سوره بقره ،آیه 143آمده است که «خداوند که ضایع نمی کند نمازهای شما را،همانا خداوندبه مردم رئوف ومهربان است » ،(خداوند این آیه شریفه را نازل فرمود که بیان کند که نماز های آنهایی را که قبل از تغییر قبله از بیت المقدس به خانه کعبه ،خوانده بودند ضایع نمی کند).

4-   فجر : در سوره بنی اسرائیل ،آیه 80 آمده است که «برپای دار نماز را هنگام میل شمس از نصف النهار (ظهر)تا وقتی که ظلمت شب همه جارا فرا گیرد وبرپای دارید، قرآن فجر راکه مراد همان نماز صبح است همان که قرآن فجر مشاهده شده است » (در این آیه تمامی نمازهای پنجگانه را معرفی کرده است) .

5-  حسنات : در سوره هود،آیه 114 آمده است که«نماز رادردوطرف روز ،یعنی صبح وغروب وتاریکی شب برپادارید ،چون که حسنات بر طرف کننده گناهان می باشد »ونماز را از این جهت که برطرف کننده بدی ها وگناهان می باشد حسنات می گویند .

6-   قنوت : در قرآن آمده است که :«ای مریم فرمان برداری کن ونماز ورکوع وسجود رابااهل رکوع به جای آور »(دراین آیه مقصود از اقنتی همان نماز است.)

7-   رکوع : در سوره بقره ،آیه 43 آمده است که«برپادارید نماز را وادا نمائید زکوه را ورکوع کنید با رکوع کنندگان »(این آیه به نماز جماعت نیز اشاره دارد .)

8-   سجود : در سوره آل عمران ،آیه 59 آمده است که یسجدون به معنای نماز هم اراده شده است.

9-   امانت : در سوره احزاب،آیه 72 آمده است که در مجمع البیان در شرح آیه فرمود به قولی مراد از امانت احکام وواجبات است که اهم آن نماز است .

10-  استغفار: در سوره آل عمران ،آیه 15 آمده است ودرتفسیر مجمع وجامع ذیل آیه شریفه فرموده اند:مراد از مستغفرین همان نماز خوانندگان است که در نماز وتر هفتاد مرتبه استغفار می کنند.

11-  ذکر : در سوره بقره،آیه 24 آمده است که «اگر از دشمن بترسید ،به هرحالی که ممکن است ،پیاده یا سواره ،نماز را بجای آورید وزمانی که با ایمان شدید ،از خوف دشمن خدا را یاد کنید ،چنانکه به شما تعلیم داد،چیزی را که نمی دانستید. (ظهور آیه دلالت دارد که مراد از ذکر نماز است ،زیرا در صدر آیه نماز خوف را امر فرموده است).[15]

نماز در کلام معصومین

رسول خدا (ص) بزرگترین الگوی عبادی مسلمین فرمودند: «علامت ونشانه ایمان ،نماز است».

حضرت علی (ع)اولین مردی بود که باپیامبر نماز خواند ،اومتولد کعبه وشهید محراب است ودر آستانه شهادت سه مرتبه سفارش به نماز کردند :نماز،نماز،نماز.»

حسن بصری می گوید :«هیچ زنی عبادتش از حضرت زهرا (س)بیشتر نیست ،آن بزرگوار آنقدر برای نماز روی پا می ایستاد که پاهای مبارکشان متورم می شد».

امام حسن (ع)هرگاه وضو می گرفت ،رنگش تغییر می کرد وبدنش به لرزه می افتاد ،علّتش را جویا شدند فرمود :« کسی که دربرابر خداوند ایستاده است باید بترسد وبند بند بدنش به لرزه افتد ».

امام حسین (ع)در ظهر عاشورا روبه اثمام کردوفرمود : «نماز رابه من یاد آور شدی ،خدا تورا از نمازگزاران قراردهد،از اینها بخواه که به مافرصت دهند تا نماز بخوانیم چون من نماز را دوست می دارم».

امام سجاد (ع)هرگاه در پیشگاه خدا قرار می گرفت رنگش می پرید . از القاب مبارک آن حضرت ،زین العابدین ،سید الساجدین ،سجادو...بود که به روشنی پیداست که این امام همام فرد عرصه بندگی ومحراب بود.

امام صادق(ع)در بستر ونزدیک به زمان رحلت به فرزندش امام موسی بن جعفر(ع) می فرماید :«همان شفاعت من به کسی که نمازش راسبک بشمارد نمی رسد».

امام رضا پیراهنشان را به دعبل شاعر اهل بیت دادند وفرمودند: «در حفظ این پیراهن در یغ مکن ،جرا که من با این پیراهن {که تنم بود}هزار شب ،که درهر شب آن، هزاررکعت نماز خواندم وهزار بار همه قرآن را تلاوت نموده ام ».

امام جواد (ع)فرمود :«فروتنی زینت نماز است ».

امام هادی (ع)فرمودند:«خداوند درپاسخ به سوال حضرت موسی (ع)که پرسیدند پاداش کسی که نماز را اول وقت به جا آورد چیست ؟وحی کرد :درخواست وحاجتش رابه او عطا می کنم وبهشتم را برای او روا می دارم ».

امام حسن عسگری (ع) فرمودند :« زمانی که بنده به طرف نماز می رود ،خدا به ملائک می فرماید آیا بنده ام را نمی بینید که چگونه از همه خلایق بریده وبه سوی من آمده است ،در حالی که به رحمت من امیدوار است .شما را شاهد می گیرم که رحمت خود را مخصوص او گردانم ».[16]

نهج البلاغه و نماز

امیر المؤمنین على (ع) در نهج البلاغه در موارد عدیده اى از نماز، این فرمان بزرگ الهى و محبوب مورد علاقه اش که براى هیچ عملى بمانند آن ارج نمى نهاد، سخن به میان آورده و اهمیّت آن را یادآور شده است.

1- از جمله در آغاز خطبه 199 مى فرماید: نماز را چنانکه باید برپا دارید و در حفظ و اداى آن کوشا باشید، و هر چه بیشتر به جا آورید و به وسیله آن به خداوند تقرب جوئید، زیرا که خداوند در قرآن مى فرماید: نماز فریضه اى است که در وقت معین بر اهل ایمان واجب شده است. آیا پاسخ دوزخیان را نشنیده اید که وقتى طبق گفته خداوند در قرآن از آنها مى پرسند: «چه چیز شما را به دوزخ افکند» مى گویند: ما از نمازگزاران نبودیم.

نماز، گناهان را مانند ریزش برگ درختان مى ریزد، و همچون رهایى چهارپایان از بند، انسان را رها مى سازد. مقام و اهمیّت نماز را مردانى از مؤمنین مى دانند که زینت کالاى دنیا و فرزندى که نور چشم انسان است، و ثروت و دارائى، آنها را به خود مشغول نمى دارد چنانکه خداوند در قرآن مجید فرموده است: مردانى هستند که تجارت و داد و ستد دنیا آنها را از یاد خدا واقامه نماز و پرداخت زکات باز نمى دارد.

بااین که خدا، بهشت را به پیغمبر مژده داده بود از بس نماز مى گزارد، خود را به رنج انداخته بود، و در این کار نظر به این آیه شریفه داشت: خانواده ات را فرمان ده نماز بگزارند، و خویشتن نیز بر انجام آن شکیبا باش.

ازاین رو پیغمبر هم خانواده خود را به انجام این فریضه بزرگ الهى وادار مى کرد و خود نیز با بردبارى به اداى آن مى پرداخت . .

2- در خطبه (131) از جمله مى فرماید پروردگارا من نخستین کسى هستم که به حق رسید و آن را شنید و پذیرفت. به طورى که جز رسول خدا (ص) هیچ کس در نماز بر من پیشى نگرفت .

3- نیز در فرمان مشهور مالک اشتر که پس از شهادت محمد بن ابى بکر در مصر او را به فرمانروایى کشور باستانى مصر منصوب داشت ، مى فرماید.

هنگامى که برخاستى و خود را مهیا ساختى تا با مردم نمازگزارى، نماز را چندان طولانى مخوان که مردم را پراکنده سازى و سریع و تند هم مخوان که آن را تباه کنى.

زیرا در میان مردمى که با تو نماز مى گزارند، کسانى هستند که علیل و بیمار و ناتوانند، یا گرفتارى و کار دارند. من از پیغمبر(ص) هنگامى که مرا براى تبلیغ اسلام به یمن مى فرستاد پرسیدم: چگونه با مردم نماز گزارم پیغمبر (ص) فرمود: با آنها مانند ناتوان ترینشان نمازگزار، و حال مؤمنین را رعایت کن .[17] .

نماز در ادیان دیگر

نماز یهودیان ومسیحیان به دعا نزدیک تر است .یهود در ساعات وششم ونهم در ساعات اول وآخر  شب وهنگام تناول غذا ،دعاهایی دارند ونمازشان خالی از رکوع است .

مسیحیان روز یکشنبه در کلیسا دعای دسته جمعی می خوانند ودر آخر شش دعا وحاجت که  یکی طلب نان  روزانه است دارند .بت پرستان هم دربرابر بتها ،اورادی می خواندند وکارهایی به عنوان عبادت اجرا می کردند که دربیشتر آنهاهم سجده جزئی از آنست.

زرتشتیان پنج نماز دارند که درهنگام طلوع آفتاب وظهر وعصرواوّل شب وزمان خفتن اجرا می کنند،بعلاوه برای هر یک از شبها وروزهای ماه سرودهای ویژهایی دارند که در«خرده اوستا ویسنا»می توان یافت .

صائبیان که بقایای آنان در خوزستان وجود دارد ،نماز های پنجگانه به جای آوردند وهر سال سی روز، روزه می گرفتند .

اعراب جاهلیت نیز در مقابل خانه کعبه ،برهنه می شدند وبا صفیر وکف زدن ویا رقص وحرکات منظم وهماهنگ در مقابل بتان ،اظهار عبادت می کردند .

در آئین مانی نیز در شبانه روز چهار نماز را واجب می    دانستند که نماز  گزار می بایست با آب روان ویاراکد مسح کند وروبه روی  آفتاب ایستادخ وبه سجده برود .[18]

نماز وانبیاء

1 – ابراهیم (ع)ونماز : « پروردگارا من وفرزندانم را برپا دارندگان نماز قرار بده،پروردگارا دعای مرا بپذیر».[19]

2 – اسماعیل (ع) ونماز : « او {اسماعیل}همواره خانوادة خود را به نماز وزکات دعوت می کرد وهمواره مورد رضایت پروردگارش بود ».[20]

3 – شعیب (ع)ونماز : « گفتند:ای شعیب آیات نمازت تو رادستور می دهد که ما آنچه را پدرانمان می پرستیدند ترک گوییم ؟وآنچه را می خواهیم در اموالمان انجام ندهیم ؟تو مرد بردبار ورشییدی هستی »[21].

4 – زکریا(ع)ونماز : «به هنگامی که او {زکریا}درمحراب ایستاده مشغول نماز خواندن بود ،فرشتگان اورا صدا زدند که خدا تورا به یحیی بشارت می دهد ».[22]

5 – یعقوب واسحاق (علیهما السلام) : «وآنها را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کند وانجام کارهای نیک وبرپا داشتن نماز وادای زکات را به آنهاوحی کردیم وآنها فقط مرا عبادت می کردند ».[23]

6 - موسی(ع)ونماز :{ سفارش به نماز}«من خدا هستم ،معبودی جز من نیست ،مرا پرستش کن ونماز را برای یادمن به پادار ».[24]

7 – عیسی(ع)ونماز : «من بندة خدا هستم که به منم کتاب عنایت کرد ومراپیامبر قرار داده است ومرا هرکجا باشم برای جهانیان مایه برکت ورحمت گردانید وتا زنده ام به عبادت ونماز وزکات سفارش کرد ».[25]

8 – لقمان ونماز :{سفارش به فرزندش} «ای فرزندم نماز را به پای دار،امر به معروف کن واز منکر نهی کن وبر مصائب ومشکلات خویش صبر کن که این کارهای مطلوب وپسندیده است».[26]

9 – پیامبر اسلام (ص)ونماز : «به ذکر اوصاف کمال پروردگارت تسبیح گو واز نماز گزاران باش ودائم به پرستش خدای خود مشغول باش تا ساعت یقین بر تو فرا رسد».([27])[28]

نماز از دید گاه متفکران ودانشمندان

اصل ستایش در همه مسالک ومرام ها وجود دارد واینک به برخی از نظرات بزرگان جهان درباره نماز اشاراتی می شود :

گاندی :«اگر نمازوارتباط با خداوند نبود ،در مقابل این همه مشکلات فکر خود را از دست می دادم ودیوانه می شدم».

دیل کارنگی (بنیانگذار دانشکده روابط انسانی در نیویورک ): «این دانشمندان درست فهمیدند وکاملاٌ درک کردند که تنها پناهگاه از حوادث مرگبار جهان خداوند است وباید به وسیله نماز ارتباط با چنین خالقی برقرار کرد ».

دکتر توماس هایسلوب : «مهمترین چیزی که من در طول چندین سال تجربه بدست آوردم ،اینست که بهترین درمان برای بی خوابی نماز است ».

جان انطونی (وکیل دادگستری شهر هوستون در ایالات تگزاس آمریکا از ناراحتی خود می گوید): «هنوز از نماز وناله وزاری تمام نشده بود که در اثرتوجه به خداوند ،معجزه ایی به وقوع پیوست که ناراحتی اعصابم بر طرف گردید وعلل اضطراب وترسم از بین رفت ».

جک دمشی (قهرمان بوکس غرب می گوید ): «قبل از نماز خواندن نمی خوابیدم وقبل از حمد خداخوراک نمی خوردم وقبل ازاینکه واردمیدان مسابقه گردم ،نماز ودعا را فراموش نمی نمودم».

دکتر ادوین فردریک پاوز (استاد امراض عصبی در آمریکا می گوید ): «اگر چه ممکن است بسیاری از امراض معده را درکوتاهترین مدّت که باور کردنی نیست،درمان نمود .امّا صرف نظراز معالجلت ،معجزات دیگری در بهبود اسسامراض مانند فلج زمین گیر آشکار می شود وآن هم تأثیر نماز وارتباط با خداوندوناله وتضرع بوده است ». [29]

نماز در مسجد

طبق روایات بهترین مکان برای نماز مسجد است ودارای درجاتی نیز هست :

ثواب نماز در مسجد الحرام برابر یک میلیون نماز است.

ثواب نماز در مسجد النبی(ص) برابر با ده هزار نماز است .

ثواب نماز در مسجدکوفه وبیت المقدس برابر با هزار نماز است .

ثواب نماز در مسجدجامع برابر با صد نماز است.

ثواب نماز در مسجددر مسجد محل برابر با 25نماز است.

ثواب نماز در مسجدبازار برابربا 12نماز است .

ونماز در حرم ائمه  ومسجدی که گزار ندارد طبق روایات بهتر است ونماز در حرم امبرالمومنین (ع)برابر دویست هزار نمازاست .[30]

از آندسته از نماز های واجب تنها به خواندن نماز های یومیه وجمعه به صورت جماعت در مساجد تاکید وسفارش شده است وبقیه نماز های واجب ومستحبی بهتر است در خانه خوانده شود .خواندن نماز میت در مسجد کراهت دارد .نماز طواف ،مخصوص مسجدالحرام است.نماز آیات چون وجوب فوری دارد ،گاهی برای رفتن به مسجد فرصتی نمی ماند ونماز نذری چون جنبه وفای به نذر واجب است،به هر صورت که باشد فرقی ندارد .

به نقل از روایات ،شایسته است مومنان به عنوان سنت دینی،هنگام ساخت خانه ،قسمتی را به نماز خانه اختصاص دهند .[31]

نماز های واجب ومستحبی

نماز های واجب بر 6قسم است .

1-  نماز های پنجگانه (یومیه)شبانه روزی

2 -  نماز آْیات در زمان خورشد گرفتگی وماه گرفتگی ،زمین لرزه ،باد های سرخ ووحشتناک وصدای رعد وبرق (زمانی که بیشتر بترسند) .

3 - نماز طواف واجب در عمره ،حج وطواف النساء

4-  نماز قضای پدر ومادر بر پسر بزرگتر

5 - نماز مبت (واجب کفائی)

6- نماز به واسطه اجیر شدن یا قسم وعهد

نماز های مستحبی که مواردی زیادی اشاره شده است که مهمترین 34رکعت نافله شبانه روزی است (2رکعت قببل از نماز ظهر -8رکعت قبل از نماز عصر -4رکعت بعد از نماز مغرب -2رکعت نشسته بعد از نماز عشاء)ودیگری 11رکعت نماز شب است وپاره ایی دیگر در مفاتیح الجنان آمده است.[32]

نماز در زندگی

ازدواج: (امام محمد باقر {ع}:«دو رکعت نماز جوانی که ازدواج کرده فضیلتش از جوان مجردی که شبها شب زنده دار باشد وروز ها روزه دار باشد برتر است» .

انتخاب همسر نماز گزار :(پیامبر گرامی اسلام (ص)فرمودند :«اگر می خواهید خداوند ازدواج تورا مبارک گرداند با دیندار ازدواج کن».

آغاز زندگی با نماز :(از آداب شب زفاف )

طلب فرزند به وسیله نماز: (داستان حضرت زکریا{ع} که خداوند به ایشان یحیی {ع}را عطا فرمودند).

تولد فرزند :(گفتن اذان واقامه در گوش چپ وراست نوزاد )

دعا برای طلب فرزند :(دعای ابراهیم {ع}برای قرار دادن او وفرزندانش در زمره نماز گزاران).

نماز برنامه آموزشی :(امام صادق {ع}فرمودند :«زمانی که پدر ومادر فرزندشان وضو ونماز را آموختند ،خدانوند آنان را می آمرزد»).

سن آشنایی فرزند با نماز: (پیامبر اکرم {ص}فرمودند :«فرزندان خود را از هفت سالگی به نماز سفارش کنید »)

نماز جماعت در خانه (مواقعی که امکان رفتن به مسجد نباش).

حق فرزند بر پدر ومادر :(او را ادب کنی ودر راه اطاعت وعبادت خدا کمک کنی ).[33]

نماز وشیطان

(البغضاء فی الخمر و المیسر و یصدّکم عن ذکر الله و عن الصّلوة فهل انتم منتهون».

«شیطان می خواهد در میان شما به وسیله شراب و قمار عداوت ایجاد کند و شما را از ذکر خدا و از نماز باز دارد، آیا (با این همه زیان و فساد و با این نهی اکید) خودداری خواهیدکرد؟.»[34]

در این آیه اشاره به پاره ای از زیانهای آشکار شراب و قمار پرداخته، نخست می گوید: شیطان می خواهد از طریق شراب و قمار در میان شما تخم عداوت و دشمنی بپاشد و از نماز و ذکر خدا باز دارد .

در پایان این آیه به عنوان یک استفهام تقریری، می گوید: آیا شما خودداری خواهید کرد (فهل انتم منتهون).

     یعنی پس از این همه تأکید باز جای بهانه جویی یا شکّ و تردید در مورد ترک این دو گناه بزرگ باقی مانده است.[35]

پیام آیه

1ـ  شیطان وسایل بسیاری دارد که می تواند برای ایجاد خصومت و دشمنی و گمراهی افراد عالم و همچنین باز داشتن آنها از طریق هدایت و ایمان مورد استفاده قرار دهد.

2ـ  تمام کارهای بد و زشت و ناروا همه از تحریکات شیطان است چون از عاملین اصلی فساد و تباهکاری ها و باز دارنده خیر و سعادت بشر است و نقشه های او در این مسیر از یک راه و دو راه نیست، گاهی مسایلی را طرح ریزی می کند که کمتر به فکرآدمی خطور می کند.

اهداف شیطان در این آیه یکی رابطه مردمی را بین انسانها و یکی رابطه الهی را با خدا قطع می کند.

3ـ محبّت را تبدیل به قهر می کند.

4ـ تولی را تبری و تبری را تولی می کند.

5ـ عمل شیطان سد راه بندگان خداست.

6ـ تهاجم فرهنگی الآن در جامعه ما یک نوع عمل شیطانی بوده که از افکار پلید آمریکا است و اگر در بین جوان رواج پیدا کند، معنوّیت از بین آنها رخت برمی بندد.

7ـ شراب مانع نماز است.

8- سستی در مقابل این موانع شیطان، انسان را از فیض با عظمت الهی باز داشته و از رحمت حضرت حق محروم می سازد. [36]

بخش سوم

 آثار ودنیوی نماز

1-  روی آوردن خوشبختی )پیامبر (ص) فرمودند :«مادامی که در نماز هستس ،در ِپادشه فرمانروا را می کوبید ف هر کس که در پادشاه را زیاد بکوبد ،دربه روی او باز می شود ».

2-  نورانیت چهره وزیبایی )امام صادق (ع)فرمودند:«نماز صورت انسان را زیبا می کند ».

3-  جذب روزی )پیامبر (ص)فرمودند:«چند چیز در جلب روزی موثر است، حضور در مسجد قبل از اذان واقامه ،مداومت بروضو،ادای نافله صبح ،خواندن نماز وتر در خانه».

4-  مصونیت از ابتلا به بیماری های روانی وفردی )پیامبر (ص)فرمودند :«نماز شب موجب دفع بلا وبیماری ها ودرد های بدن می شود»[37].

5-  هراس شیطان از نماز )شیطان همیشه در هراس ووحشت از فرزندان آدم به سر می برد ،مادامی که نماز های پنجگانه را بجا می آورد .ولی آنگاه که انسان نماز های خود را ضایع کرد ،هراس شیطان در هم می ریزد و جرات می یابد تا وی را به گناهان بزرگ آلوده سازد .[38]

از دیگر برکات مهّم نمازدر دنیا عبارتند از :آرامش دلها ،ذکر خدا وصیقل دهنده روح ،یاد خدا عامل رستگاری وزنده شدن دل ،روشنی دل وشرح صدر ،تقرب به خدا ،نگهبان الهی ،بازدارنده از فحشا ومنکرات ،وسیله پاکسازی از کبر ،موجب استجابت دعا ،نورانیت منزل ،

دیدن پیامبر(ص)در خواب ،رفع ناراحتی ومشکلات ووسیله پرورش فضایل اخلاقی و....[39].

آثار اخروی نماز

1 – رسیدن به فلاح ورستگاری )امام صادق (ع)فرمودند :«همانا پروردگار شما مهربان است .عمل کم را قدر دانی می کند ،هر آینه انسان ،دو رکعت نماز محض خدا به جای آورد ،خداوند به سبب ان او را وارد بهشت کند ».

2 – مصونیت از جهنم وشقاوت ) حضرت عیسی (ع) می فرماید :«خداوند می فرماید :بنده من با ادای فرایض از  کیفر من نجات می یابد وبا به جای آوردن نوافل به من تقرب پیدا می کند ».

3 – ملاقات و گفتگو با پیشوایان معصوم (ع) رسول خدا (ص9 می فرماید :« این نماز های پنجگانه فریضه است ،پس هر کس نماز هایش را در وقتش بجا آورد ومحافظت کند ،در روز قیامت مرا ملاقلات خواهد کرد وبر عهده من است که او را وارد بهشت کنم ».

4 – نورانیت چهره در قیامت )رسول خدا (ص)فرمودند :«آنان که در تاریکی شب به مسجد میروند مژده باد به نوری که از چهره شان در قیامت می درخشد ».[40]

5 – تطهیر گناهان )خداونددرسوره هود ،آیه 114می فرماید :«خوبی ها بدی ها را از بین می برد».

6 - کمک ملائک هنگام مرگ  ) امام صادق (ع) می فرمایند :« فرشته مرگ ،شیطان را از کسی که بر نماز محفظت می کند دورمی سازدوتلقین شهادتین می کند ،در آن حالتی که بسیار جانکاه است».[41]

از دیگر برکات نماز در برزخ عبارتند از : کاهش فشار قبر ،دفع وحشت قبر ،مونس انسان در قبر ،بهره مندی اموات از نماز، شفاعت نماز گزاران ،مانع از تاریکی قبر ،نجات از وحشت عالم قبر، ورود نور در قبروخروج از قبر با نورانیت و...

از دیگر برکات نماز در برزخ عبارتند از :نماز توشه آخرت ،نجات از آتش ، دخول در بهشت ، عامل ورود به بهشت ، خانه ایی در بهشت ،ورود بی حساب ، ملاقات خداوند ، همنشینی با شهدا و صالحین ، شفاعت امت وقبول آن ، رضایت خداوند ، نجات از هول قیامت ، عبور از صراط ، مقام رفیع ،شفاعت برای هشتاد هزار نفر و...[42].

آثار اخلاقی نماز

    نماز عالی ترین مکتب تربیت است که در رشد اخلاقی در فرد وحتی جامعه در جامعه آثار ونتایج زیادی دارند .

1-   توجه به خدایی که این جهان پهناور را با آن همه عظمت وزیبایی آفریده ، روح وفکر انسان را وسعت می بخشد .

2-   یا آوری نعمت های بی پایان خدا که سراسر وجود ما را گرفته است حس شکر گزاری وقدردانی را در دل ما زنده می کند .

3-   توجه به قدرت ونیروی خدا ما را در مبارزه زندگی نیرو می دهد ویادآور علم ودانش او که از همه چیز وهمه جا با خبراست .

4-   توجه به روز رستا خیز وپاداش های پر ارزش نیکوکاران وکیفر های دردناک بدکاران ،سد بزرگی میان ما وگناه می کشد وما را به کار های نیک دعوت می کند .

هنگامی که نماز از روی اخلاص وتوجه خوانده شود ،تمام این توجهات را در دل ما زنده می کند وبه این ترتیب نماز آدمی را به اوج کمال و افتخار می رساند که لحظه شماری می کند برای رسیدن وقت نماز و رخصت راز و نیاز و مناجات با پروردگار خویش، تا از سرچشمه حیات بخش نماز بهره مند شود.

شایسته است شخص نماز گزار هنگام نماز ،لباس های تمیز خود را بپوشد ،خوشبو ومعطّر باشد ،موهای خود را شانه بزند ودندان ها را قبلا مسواک کند.[43]

آثار معنوی نماز

1 -   جذب رحمت های ویژه خداوندی ) امام صادق (ع) می فرمایند :«هنگامی که انسان       به نماز می ایستد ،رحمت خدا از آسمان براو نازل می شود وملائکه اطراف اورا احاطه می کنند وفرشته ایی می گوید : اگر این نماز گزار ارزش نماز را می دانست ،هیچ گاه از نماز منصرف

نمی شد ».

2 -    محبوبیت نماز گزار پیش مردم وجلب اعتماد آنان ) امام صادق (ع) می فرمایند : «همانا

بنده ی مومنی نیست ،که با قلبش نماز ودعا ،به خدا روی کند مگر اینکه خداوند قلبهای مومنان را به طرف او بر گرداند ».

3 -    اجابت دعا ) خداوند در سوره غافر ،آیه 60 می فرماید :« مرا بخوانید تا دعای شما را بپذیرم ،کسانی که از عبادت من تکبر می ورزند ،به زودی با ذلت وارد دوزخ می شوند ».

4 -    مصونیت از گناه )خداوند در سوره عنکبوت ،آیه می فرماید :«آنچه را از کتاب آسمانی به تو وحی شده تلاوت کن ونماز را برپای دار ،که انسان را از زشتی وگناه باز می دارد ویاد خدا بزرگتر است و خداوند می داند شما چه کار هایی انجام می دهید ». [44]

آثار اجتماعی نماز

          هرگاه نمازرا مطابق دستورهای اسلام انجام دهیم ،آثار« درتمامی زندگی آشکار می گردد، زیرا:

 - نمازنباید در محل غصبی وبالباس غصبی باشد.

- آب وضو وغسل وظرف آن وحتی محل ریزش آن نیز باید حلال باشد.

-  بدن ولباس نماز گزار پاک وتمیز باشد.

- نماز در اوقات معینی انجام شود که یعنی وقت شناس وباانضباط باربیاید.

- بنابرین نماز گزار باید اموال خود را ازحق مردم پاک کندواز هر گونه غصب وتعدی وستم خودداری نماید.

    شرط قبولی نماز این است که: نمازگزارحقوق مستمندان را بپردازد ،غیبت نکند،ازتکبر وحسد به دور باشد،ازمشروبات الکلی اجتناب نماید وباتوجه به حضور قلب ونیت پاک به درگاه خداوند روی آورد .[45] 

آثار بهداشتی ودرمانی نماز

1-  بهداشت عمومی بدن : صحت نماز به طهارت بدن ،لباس وجای نماز است ونتیجه ی آن زدودن آلودگی از محیط وبهداشت جسمانی است.غسل کردن ووضو گرفتن با آب زلال ،حلال وسردبرای سلامتی جسم وپوست واز بین بردن کسالت موثر است.

2-  بهداشت دهان ودندان: پیامبر اکرم (ص)میفرمایند:«مسواک زدن نیمی از وضو است»ایشان هیچ وضویی را بدون مسواک نگرفتند وهیچ نمازی را بدون مسواک قرائت نفرمودند.وهمچنین امام صادق(ع) می فرمایند:«دورکعت نماز با مسواک از هفتاد نماز بدون مسواک برتر است ».

3-   سلامت تغذیه: نمازگزار حق ندارد از غذاها ونوشیدنی های حرام استفاده کند که با این روش بدن را از بیماریها حفظ می کند .اسلام انسان را از خواندن نماز باحالت مستی باز می دارد وبا منع از حرام خواری وستم کاری از قساوت قلب جلوگیری می کند. وبا منع از زیاد خوردن قبل از نماز از اسراف کردن وبا شکم پر وحالت کسالت وچرت نماز خواندن باز می دارد.

4-  نگهداری بدن از ویروس در حفظ وسلامت نسل: نمازعامل تقواست وتقوا نه تنها روح بلکه جسم را نیز از آلودگی ناشی از گناه باز می داردوسلامت نسل بشر را تضمین می کند.

5-  نماز ونیایش شفا بخش امراض صعب العلاج :هزاران حالت و بیماری های سخت که مشهورترین پزشکان نیز از درمان آن نامید شده بودند ،ضمن یکی از معجزات دعا ونیایش ،بیماری شان به طور کامل شفا یافت .

6-  نماز تسکین دهنده دردها وتقویت کننده سیستم دفاعی بدن : از دیر باز نقش نماز در آرام سازی انسان مکرراامتحان ،بررسی وثابت شده است ،ودر بسیاری از تالیفات علمی به این حقیقت اذعان شده است ونماز هم با حداقل پنج بار تکرارِ آرامش ،برنامه مفیدی است که با توجه به احساس امنیتی که از ارتباط با منبع وسرچشمه ی مطلق قدرت برای موجود ضعیف ونیازمندی مانند انسان پدید می آید .

7-  نقش درمانی –روانی : نمازدر کاهش اضطراب واسترس قابل لمس وتوضیح است ونه تنها نماز بلکه خواندن قرآن وبرخی از آیات در شفای بیماری های روانی –تنی موثر است . [46]

آثار سیاسی نماز

1 – تبعیت از رهبر وقوانین اسلامی :هنگامی بر پیامبر (ص)وخاندانش در تشهد درود می فرستیم در واقع ضرورت رهبری سیاسی ومعنوی از جمله مسئله ولایت را کسب می نمائیم .

2 – ایجاد روح هدف مندی در میان امّت : نیّت در نماز ،درس هدفمندی و وحدت را در جامعه هر شبانه روز پنج بار به ما تذکر می دهد .

3 – ایجاد حداقل وحدت کلامی درمیان مسلمانان :اسرار قرائت نماز به زبان عربی به معنای واداشتن آنها به یاد گیری زبان بین المللی اسلامی ،عامل وحدت وبرادری میان آنهاست .

4 – آزادی مسلمانان از بند اسارت بیگانگان : نماز مومنان را به گونه ایی تربیت می کند که از خدا می ترسند ودر مقام پرستش او بالاترین اندام خودرا که پیشانی است به خاک می گذارند وتن به ذلت نمی دهند .

5 – عامل  صبر وپیروزی : صبر ونماز به ما کمک می کند تا در خود سازی وجبهه مبارزه با نفس وتکبرموفق باشیم ودر مقابل دشمن خارجی نیز از آن کمک بگیریم.[47]

آثار اخلاص در نماز

1 -    افزایش آگاهی : اخلاص در نماز قلب انسان را نورانی می کند وموجب بصیرت می گردد. پیامبر (ص)فرموده اند :«هیچ بنده ایی چهل روز در عمل ،اخلاص نمی ورزد مگر آنکه چشمه های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می گردد.

2 -    دژی تسخیرناپذیر در مقابل شیطان: شیطان در صددبرهم زدن رابطه ی بین بنده با خدااز طریق گمراهی وعبور از مسیر گناه است.لذا باید به خدا پناه برد واخلاص پیشه کرد.آنچنان که خودشیطان به نقل از خداونددرسوره ص ، آیه ی 83 قسم یاد کرده :«سوگند به عزت تو، همه ی بندگان راگمراه خواهم کرد ، مگر آنان که به اخلاص رسیده اند. »

3-     رهایی از محاسبه در محشر :در قیامت همه به کیفر اعمال خود می رسند ونظاره گر آن هستند مگر آن دسته که در قرآن مجید سوره ی صافات ، آیه ی 128 آمده است که خداوند فرمود:« تنها ان دسته ای که از این حضور محاسبه ای معافند ، مخلصین هستند».

4-    پاداش بی شمار: خداوند درسوره ی صافات،آیه ی40فرموده است :« پاداش انسان ها در صحنه ی قیامت در مقابل عمل وکردارشان است به جز گروه مخلصین که پاداش اینان فوق کردارشان می باشد.»

5-     جواز توصیف خداوند: در سوره ی صافات، آیه ی160 آمده است:« تنها گروهی مجاز به توصیف خداوند اعلی می باشند که به مقام اخلاص رسیده اند».

6-     محو کاستی ها: انچنان که پیامبر (ص) فرمودند:« مردم ،کارهایتان را برای خداوند خالص کنید زیرا خداوند جز عمل خالص چیزی را نمی پذیرد.»

7-     اخلاص وکفایت امور: بنده ای که خود واعمالش را برای خداخالص گرداند از هر چه غیر اوست دل می کند.امام صادق(ع) می فرمایند:« خداوند عزوجل فرمود: اگر بنده ی خود را دوست داراخلاص وخداجوئی بیابم کار های اورا شخصاً به عهده می گیرم».[48]

از راههای تحصیل حضور قلب این است که فرد دائماًخود رادرمقابل خداوند ببیند وپرتو

الطاف اورا در جان احساس کند.دانستن معانی نماز ،اهمیت دادن به نماز ،دوری کردن ازحواس پرتی با حضور در مسجد،پرهیز از گناه باتمرین وممارست ،که در این راه نباید مایوس وناامید شویم ودراین راه از خداوند مدد جوییم.

بخش چهارم

کاهلین نماز

روایات درباره کاهلین نماز در سه عنوان خلاصه می شود :

1 -    تارک الصلاه :به کسی می گویند که از اصل نماز نمی خواند واهل نماز نیست .آنچنان که امام محمد باقر (ع) می فرمایند :«بین مسلمان وکافر فاصله ای نیست ،مگر به خواندن نماز ،که امتیاز بین این دو را برقرار می کند.»

2 -    مستخفف بالصلاه :به کسی می گویند که نماز می خواند با تمام آداب وشزایط ولی در اصل عمل نظری ندارد (مانند کسانی که برای رفیق یا خانواده شان نماز می خوانند ،از روی بیکاری ویا مشاهده اینکه همه می خوانند او هم نماز می خواند )امام صادق (ع) می فرمایند :«هر آینه شفاعت ما نمی رسد به کسی که نمازش را سبک شمارد .»

3 -   ضایع الصلاه : به کسی می گویند که نماز می خواند ولی بدون شرایط وآداب نماز ،مثلا اینکه طهارت کامل ندارد یا رکوع وسجود را کامل بجا نمی آورد .

    امام موسی بن جعفر (ع)می فرمایند :« چاهی است در جهنم که در آن نماز گزارانی را که نماز شان را ضایع نموده اند در آن می افکنند .»[49]

    وبه عبارتی با نام کافر یعنی کسی که به کلی نماز نمی خواند ،که این شخص مورد غضب خدا قرار می گیرد وعذاب دردناک در انتظار اوست .

فاسق یعنی کسی که به کلی نمی خواند ویا از روی مسامحه می خواند ،که این شخص از دین خارج شده واعمال نیک گذشته او از بین می رود واعمال نیک او پذیرفته نمی شود .

عاصی یعنی کسی که گاهی می خواند وگاهی نمی خواند این شخص مثل آن است که هیچ نماز نخوانده ودزدترین دزدهاست .واگر توبه کند موردشفاعت قرار نمی گیرد وخداوند او را سرزنش کرده و وعده ی آتش داده است .[50]

کیفر ترک یا سستی در نماز

پیامبر (ص)فرمودند :«هر که نماز خود را ضایع کندبا قارون وهامان (وزیرفرعون )محشور می شود وخداوند با منافقین داخل آتش نماید.»وهمچنین فرمودند :«هر کس در نماز خود سستی کند خداوند او را به چیز گرفتار می کند:

 شش چیز در دنیا (خداوند برکت ذرا از عمر او ،روزی وزیبایی را از زندگی وصورت او بر می دارد –هر عمل که انجام دهد پاداشی به او نمی دهد –دعای او را به آسمان بالا نمی برد –چهره ایی از دعای صالحان نخواهد داشت .)

سه چیز در وقت مردن (با ذلت ،گرسنگی وتشنگی می میرد )

سه چیز در قبر (فرشته ایی براو می گمارد که تا قیامت او را شکنجه کند –وقبر او راتنگ می گرداند –قبرش تاریک خواهد بود).

سه چیز در قیامت (فرشته ایی بر او می گمارد که اورابا صورت بر زمین بکشد مردم او را نگاه کنند-در حساب او سخت گیری می کند –به نظر نکرده وپاکیزه اش نمی کند وبرای او عذابی دردناک می باشد ).[51]

ریا در نماز

خداوند در سوره سوره ماعون می فرماید :« وای ،چاهی که در جهنم است ،برای نماز گزارانی که در نمازشان مسامحه می کنند ،آن کسانی که ریا کار وظاهر سازند ».

ویا در سوره نساء،آیه 141می فرماید :«هر آینه منافقین با خداوند مکر می کنند وخداوند هم با آنها خدعه خواهد کرد .زمانی که برای نماز آماده می شوند با حال بی میلی وکسالت وریا کاری در انظار مردم می نمایند ،وبه یاد خدا نمی باشند مگر اندک ». از این آیات اینگونه استنباط می شود که ریا در عبادت موجب خشم خداوند وبطلان عبادت می گردد .

در روایات فراوانی ریاکاری را منع کرده اند ورسول خدا (ص)درباره ریاکاران میفرمایند:»ریا کاران را در قیامت به چهار اسم صدا می زنند :ای کافر ای فاجر،ای غادر (مکار)وای خاسر ،عمل تو فاسد واجر تو باطل شد» .ونیز می فرمایند :«هنگامی که اعمال مردمان را در قیامت پاداش می دهند خداوند به ریا کاران می فرماید :شما بروید نزد همان کسی که عبادت را برای خشنودی او انجام می دادید ،ببینید آیا پاداشی دارد به شما بدهد ».

در فقه اسلامی نیز ریا در عبارت به هر چند گونه که بیان شده و به همه اقسامش موجب بطلان عبادت می شود که عبارتند از :

1- تمامی عملش برای ریا باشد 2- محرک عمل عبادت ولی در وسط عمل ریا داخل شود 3- یک جز از نماز مانند سوره یا رکوع به قصد ریا غلیظ خوانده شود 4- عمل کلا خالص ولی جز کوچک آن مانند قنوت به قصد ریا باشد 5- تمامی اجزا واجب و مستحبی با قصد خالص ولی مکان آن مانند سجده به قصد ریا باشد 6- در وقت نماز خواندن و یا صف اول بودن نماز 7- نماز فرادی را در حضور کسی با خضوع و خشوع انجام دهد .

این ها مسائلی است که مطابق فتوای صاحب عروة الوثقی بیان شده و در هر یک از صورت هایی که وارد نماز شود باطل  می شود [52]

نماز های مردود

در احادیث ، نماز برخی از افراد را فاقد ارزش و مردود به حساب آورده اند که به چند نمونه اشاره می شود :

1-   بی تفاوت ها : امام صادق ( ع ) : در نماز کسی که به برهنگان و آوارگان جامعه بی تفاوتند ، قبول نیست .

2-   حرام خواران : پیامبر اکرم (ص ) : نماز حرام خواران ، مثل ساختمان بر ریگ است .

3-   بی تعهدان در خانه : نماز زنی که در آمد شوهر بهره ببرد ولی به مسئولیت خود عمل نکند ، پذیرفته نیست .

4-    تارکان زکات :در قرآن در اکثر موارد ، زکات در کنار و بر پا داشتن نماز آمده است . آن چنان که در روایتی آمده است که پیامبر (ص)وارد مسجد شدند ونه نفر را که زکات نمی دادند ،از مسجد بیرون کردند وسپس اقامه نماز نمودند .

5 -     حاقن وحاقب :یعنی کسی که بول خود را نگه می دارد وبدین وسیله به خود فشار آورده ودچار ضررهای جسمی می شود این کار علاوه بر زیان برای سلامتی ،حضور قلب را نیز از بین می برد . 

6 -     پیش نماز غیر محبوب :گاهی درمسجد ،مردم به پیش نماز بی علاقه هستند واین باعث بروز برخورد وخلوت شدن نماز جماعت می شود .در روایات آمده نماز چنین کسانی مردود است .[53]

بخش پنجم

اهمیّت نماز جماعت

نماز جماعت که برای آن پاداش های عظیمی بیان شده که در اینجا به بعضی ازروایات،اشاره می شود. از رسول خدا(ص)نقل شده که:« نماز کسی که صدای اذان را بشنود و بی دلیل،در نماز جماعت مسلمانان شرکت نکند،ارزشی ندارد.

در حدیث،تحقیر نماز جماعت،به منزله تحقیر خداوند بشمار آمده است:« شرکت دائم در نماز جماعت،انسان را از منافق شدن بیمه می کند». و برای هر گامی که به سوی نماز جماعت و مسجد برداشته شود،ثواب و حسنه در نظر گرفته شده است.  همین که کسی برای شرکت در نماز جماعت از منزل خارج می شود،یا در مسجد،در انتظار نماز جماعت به سر می برد پاداش کسی را دارد که در این مدت،به نماز مشغول بوده است.  تعداد حاضران در نماز جماعت،هر چه بیشتر باشد،پاداش آن بیشتراست. که درمورد زیر بیان شده است :

اگر اقتدا کننده 1 نفر باشد،پاداش 150 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 2 نفر باشد،پاداش 600 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 3 نفر باشد،پاداش 1200 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 4 نفر باشد،پاداش 2400 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 6 نفر باشد،پاداش 9600 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 7 نفر باشد،پاداش 19200 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کننده 8 نفر باشد،پاداش 36400 نماز داده می شود.

اگر اقتدا کنندگان و امام جماعت به 10 نفر رسیدند،پاداش 72800 نماز دارد.

ولی،همین که عدد افراد از ده نفر گذشت،حساب آنرا جز خداکسی نمی داند.  در حدیث دیگر است:هر که نماز جماعت را دوست بدارد،خدا وفرشتگان او را دوست می دارند.  در زمان پیامبر(ص)هرگاه افراد نماز جماعت کم می شدند، آنحضرت به جستجو و تفقد از افراد می پرداخت و می فرمود:شرکت درنماز صبح و عشاء،بر منافقان از هر چیز سنگین تر است.  قرآن نیز،از اوصاف منافقان،بی حالی و کسالت هنگام نماز را بیان کرده است, چرا که سحر خیزی و حضور در جماعت مسلمین،آن هم ازراه های دور و در گرما و سرما،نشانه صداقت در ایمان و عشق نمازگزاراست.

حضور در نماز جماعت،خاص یک منطقه نیست.انسان در هر جا که باشد،خوب است به فکر نماز جماعت و حضور در آن و تشویق دیگران باشد.

رسول خدا(ص)در باره اهمیت جماعت،فرمود: یک نماز با جماعت،بهتر از چهل سال نماز فرادی در خانه است.پرسیدند:آیا یک روز نماز؟فرمود:بلکه یک نماز.

ومی فرمود:صف های نماز جماعت،همانند صف های فرشتگان درآسمان چهارم است.  اولین نماز جماعتی هم که بر پا شد،به امامت رسول خدا و شرکت حضرت علی(ع)و جعفر طیار(برادر حضرت علی(ع))بود.همین که ابوطالب،فرزندش علی(ع)را دید که به پیامبر اقتدا کرده،به فرزنددیگرش جعفر گفت:تو نیز به پیامبر اکرم اقتدا کن و این جماعت دو سه نفری بود،که فرمان به علنی ساختن دعوت و تبلیغ می داد[54].

آثار نماز جماعت

بر پایی فریضه های دینی به صورت دسته جمعتی،غیر از پاداش های فراوانی که یاد شد،در زندگی فردی و اجتماعی امت مسلمان نیز،آثارمثبت و فراوانی دارد که به برخی اشاره می شود:

2- آثار معنوی

بزرگترین اثر معنوی نماز جماعت،همان پاداش های الهی است که گفته شد.روایت است که شبی،علی علیه السلام تا سحر به عبادت مشغول بود.چون صبح شد،نماز صبح را به تنهائی

خواند و استراحت کرد.رسول خدا(ص)که آن حضرت را در جماعت صبح ندید،به خانه اورفت.حضرت فاطمه(ع)از شب زنده داری علی(ع)و عذر او از نیامدن به مسجد سخن گفت.پیامبر فرمود:پاداشی که بخاطر شرکت نکردن درنماز جماعت صبح،از دست علی(ع)رفت، بیش از پاداش عبادت تمام شب است.  رسول خدا(ص)فرموده است:

«اگر نماز صبح را به جماعت بخوانم،در نظرم محبوب تر ازعبادت و شب زنده داری تا صبح است.»

2- آثار اجتماعی

نماز جماعت،مقدمه وحدت صفوف و نزدیکی دلها و تقویت کننده روح اخوت است.نوعی حضور و غیاب بی تشریفات،و بهترین راه شناسائی افراداست.

نماز جماعت،بهترین،بیشترین،پاکترین و کم خرج ترین اجتماعات دنیاست و نوعی دید و بازدید مجانی و آگاهی از مشکلات ونیازهای یکدیگر و زمینه ساز تعاون اجتماعی بین آحاد مسلمین است.

3-  آثار سیاسی

نماز جماعت،نشان دهنده قدرت مسلمین و الفت دلها و انسجام صفوف است.تفرقه ها را می زداید،بیم در دل دشمنان می افکند،منافقان را مایوس می سازد،خار چشم بدخواهان است.

نماز جماعت،نمایش حضور در صحنه و پیوند«امام »و«امت »است.

است.

4-  آثار اخلاقی،تربیتی

در نماز جماعت،افراد در یک صف قرار می گیرند و امتیازات موهوم صنفی،نژادی،زبانی،مالی و...کنار می رود و صفا و صمیمیت ونوعدوستی در دلها زنده می شود و مؤمنان،با دیدار یکدیگر در صف عبادت،احساس دلگرمی و قدرت و امید می کنند.

نماز جماعت،عامل نظم و انضباط،صف بندی و وقت شناسی است.

روحیه فردگرایی و انزوا و گوشه گیری را از بین می برد  و نوعی مبارزه با غرور و خودخواهی را در بر دارد.

نماز جماعت،«وحدت »در گفتار،جهت،هدف و امام را می آموزدو از آنجا که باید پرهیزکارترین و لایق ترین اشخاص،به امامت نمازبایستد،نوعی آموزش و الهام دهنده علم و تقوا و عدالت است.

نماز جماعت،کینه ها و کدورت ها و سوء ظن ها را از میان می برد وسطح دانش و عبودیت و خضوع را در جامعه اهل نماز، افزایش می دهد[55].

نماز جماعت در قرآن

« نماز را بپا دارید و زکات را پرداخت نمائید وبا رکوع کنندگان رکوع نمائید .»

خداوند در سوره بقره آیه 43 ابتدا دستور به برپایی نماز می دهد و به دنبال آن دستور به جماعت دیده می شود . جماعت نشانگر وحدت و یکپارچگی مسلمین است ، صفوفی که همچون سدی محکم حکایت ازانسجام واتحاد و عظمت اسلام می کند . عبادتی که محصول آن رهگشای مسلمین و درد مندان است ، آری نماز جماعت از بزرگترین شعائر اسلامی است ودر روایات وارده از معصومین  نیز تأکید فراوان شده است که برگرفته از قرآن است .[56]

نماز جماعت در احادیث

1- برتری نماز جماعت

پیامبر خدا (ص) فرمود: «فضیلت نماز جماعت بیست و پنج برابر نماز فرادا می باشد».

2. حکمت نماز جماعت

امام رضا (ع) فرمود: «علت تشریع نماز جماعت آن است که اسلام و توحید و بندگی و اخلاص به خداوند متعال در معرض دید عموم و ظاهر و مشهور در میان مردم باشد».

3. دو برگ رهایی

رسول خدا (ص): «هر کس چهل روز نمازهای خود را با جماعت بخواند بطوریکه یک تکبیرة الاحرام از او فوت نشود، دو برائت آزادی برای او نوشته می شود، یکی نجات از نفاق و

 دیگری رهائی از آتش».

4. صف جهاد و صف جماعت

امام موسی بن جعفر (ع) فرمود: «نماز در صف اول جماعت همانند جهاد در راه خداوند متعال است».

5.  صفوف نخستین جماعت

پیامبر خدا (ص) فرمود: «خدا و فرشتگانش بر کسانی که صفهای اول- نماز جماعت- را بهم پیوند می دهند، درود می فرستند».

6.  حضور در جمع و جماعت

پیامبر خدا (ص) فرمود: «شیطان گرگ انسان است، همانند گرگ گوسفندان که همیشه

میش های دور افتاده و کناره گیر را می گیرد. پس، از دسته بندیها(گروه گرائی و خط بازی) بپرهیزید و بر شما باد به حضور در جماعت و مجالس عمومی و مسجد».

7. قطع رابطه با تکروان

پیامبر خدا (ص) فرمود: «کسی که-بدون هیچ عذری-نماز خود را همراه دیگر مسلمانان در مسجد نمی خواند نمازش مقبول نیست و غیبت احدی جایز نیست مگر کسی که نمازش را در خانه می خواند- و در جماعت حاضر نمی شود - و به حضور در اجتماع مسلمین بی رغبت است و هر آنکس که چنین باشد از عدالت ساقط و دوری از او واجب می باشد».

8.  بی اعتنائی به نماز جماعت

امام باقر (ع) از امیرالمؤمنین علی (ع) نقل می فرماید که حضرتش فرمود:

«هر که صدای اذان جماعت را بشنود و بدون هیچ عذری اجابت نکند نماز ندارد (نمازش مقبول نیست)».

9. کیفر ترک نماز جماعت

پیامبر خدا (ص) فرمود: «آنانکه در نماز جماعت حاضر نمی شوند لازم است از اینکار خودداری کنند و گرنه دستور خواهم داد مؤذن اذان و اقامه بگوید.آنگاه- پس از اقامه جماعت- یکی از اهل بیت خود را (که علی-علیه السلام- باشد) فرمان می دهم تا خانه های کسانی را که در جماعت حاضر نشده اند، با بسته های هیزم به آتش کشد».

10. نماز جماعت، میزان شناسایی

پیامبر گرامی اسلام (ص)فرمود: «اگر درباره کسی که به نماز جماعت حاضر نمی شود از تو سؤالی نمودند، بگو من او را نمی شناسم».

11. به پیش برای نماز جماعت

پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمود: «هنگامی که اذان نماز را شنیدی- هر چه سریعتر- به مسجد بیا، گر چه سینه خیز باشد».

12. امام جماعت

پیامبر خدا (ص) فرمود: امام جماعت هر جمعی نماینده آنان-در پیشگاه خداوند- می باشد پس برای امامت جماعت خود بهترین ها را برگزینید.

13. پیوند دلها در نماز جماعت

پیامبر اسلام (ص) فرمود: «صف های نماز جماعت را هماهنگ و تنظیم نمائید تا دلهایتان متعادل شود و شانه ها در تماس با هم باشد، تا مهربانی افزوده شود».

14. امام جماعت ضامن نیست

کسی از امام صادق (ع) در مورد خواندن حمد و سوره در نماز جماعت سؤال نمود،

حضرت فرمود: «نخوانید چون امام جماعت ضامن قرائت حمد و سوره است اما ضامن نماز مامومین نیست- فقط قرائت بعهده اوست ».

15. سرعت در نماز جماعت

امام صادق(ع)فرمود: «روزی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نماز ظهر و عصر می خواندند، ناگهان دو رکعت آخر نماز را سبکتر خواندند، اصحاب پس از ادای نماز سؤال نمودند که-آیا دستور جدیدی آمده؟ فرمود برای چه؟ گفتند:- چرا دو رکعت آخر نماز را سبکتر بجا آوردی؟ فرمود:مگر فریاد- گریه-کودک را نشنیدید؟!».  [57]

نماز جماعت با اهل تسنن

از نظر روایات و احادیث ما شیعیان شرکت در نماز جماعت اهل تسنن بلامانع است . بلکه جهت حفظ وحدت با تمامی مسلمین عالم توصیه و تاکید فراوان نیز شده است ، جهت حفظ از کیان اسلام و جلوگیری از تفرقه بین مسلمین است . امام صادق(ع) سفارش به خواندن نماز بااهل سنت رادر صف اول آن هم به جماعت را مطابقت به نماز کنار پیامبر (ص)  می داند .

در صحیفه علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر (ع) نقل شده است : حضرت حسن و حسین (ع) پشت سر مروان که از دشمنان اهل بیت بود نماز خواندند ما نیز پشت سر اهل تسنن نماز می خواندیم .

پیامبر (ص) می فرمایند : «به یهود و نصاری سلام کنید و بر یهود امت من سلام نکنید . عرض کردند : یا رسول ا... یهود امت شما کیست ؟ فرمودند : آنهایی که اذان و اقامه رامی شنوند ، ولی در نماز جماعت حضور پیدا نمی کنند[58] . »

نماز جماعت و مسجد

نماز جماعت در دین اسلام از جمله احکامی است که سفارش فراوان در مورد آن بکار رفته است بخصوص در مسجد که «وارکعوا مع الراکعین» که نشان دهنده نماز جماعت است و یا «اقیموا وجوهکم عند کل مسجد » به اقامه جماعت در مسجد اشاره دارد . از اولین کارهای تبلیغی پیامبر اکرم (ص) پس از ظهور اسلام ، اقامه نماز جماعت در مسجد الحرام بود که نوعی اعلان ظهور دین مبین اسلام بود که باعث رغبت مردم و یا مسافرین به اسلام می شد .

در روایات متعدد تاکید فراوان به نمازهای جماعت یومیه در مساجد شده است ة بخصوص نماز صبح و مغرب و عشاء که باید بر آنها محافظت نمود و نمی توان بدون عذر ترک کرد، بر کسانی که همسایه مسجدند و یا صدای اذان را می شنوند ، تاکید بیشتر شده است .

نماز جماعت در مسجد ، جزو خصال هفت گانه ایی است که خداوند آنها را فقط به پیامبر و امتش عطا کرده است . در روایتی پیامبر (ص) پیرمردی را که نمی توانست ، به عذر نابینا بودن ، در نماز جماعت شرکت کند معذور ندانستند و فرموند : «ریسمانی رااز خانه ات بهمسجد وصل کن و با کمک آن ، در نماز جماعت حاضر شو[59] »

امیر مومنان علی (ع) فرمودند : «کسی که به مسجد می رود ، حداقل و دست کم به یکی از هفت چیز نائل می شود :

اول : برادر و دوستی را در راه خدا برای خود می یابد .

دوم : دانش تازه ایی می آموزد .

سوم : آیتی از آیات محکم قرآن مجید را یاد می گیرد.

چهارم : سخنی می شنود که در نتیجه بر استقامت و استواری او می افزاید .

پنجم : به رحمت و نعمت غیر مترقبه ایی می رسد.

ششم : موعظه و پند و اندرزی اخذ می کند که او را از انحراف و بدبختی نگه می دارد .

هفتم: گناهی را در اثر ترس از خدایا از روی شرم و حیا ترک می گوید .»

بنابراین نماز جماعت آنهم در مسجد که خانه ی خداست ، هیچ گونه تعلق و رنگ ندارد ، از هر گونه وابستگی و ارتباط آزاد است که فقط خانه ی خداست ومال اوست . [60]

علل بی توجهی به نماز جماعت

1-             علل مربوط به خود فرد :که برخی از عوامل آن عبارتند از : نادانی از اهمیت مسئله عدم درک تعلیم مذهبی و ارزش آن ، آشنایی به وظیفه و تکلیف ، تنبلی و تن پروری ، درک لذت ارتباط با خدا و عدم عادت به عبادت

2-   علل مربوط به خانواده : عدم ایجاد عادت در او به نماز ، عدم دعوت او به نماز ، دعوت او به نماز از روی خشونت ، آلودگی در غذای خانواده از نظر طیب بودن که رابطه ای است بین غذای طیب و عبادت و عمل صالح

3-   علل مربوط به گروه همسالان:نقش گروه همسالان در حدی است که گاهی می تواند اندیشه ای را واژگون کند و حتی در دین و اعتقاد افراد اثر گذارد . چه بسیارند افرادی که بر اثر معاشرت ها با گروه دوستان به بیراهه و فساد کشانده شده اند ، و چه بسیار دیگر که بر اثر آنها به راه خیر و صلاح آمده اند در امر ترک نماز و زمانی هم رغبت و عادت به نماز ، الگوها و دوستان

 نقش اساسی دارند[61] .

4-   از دیگر عوامل فردی مهم در بی رغبتی افراد از نماز می توان به موارد زیادی اشاره کرد که در اینجا چند نمونه مهم بیان می شود :

الف) گناه و آلودگی : آنچنان که در دعای ابوحمزه ثمالی ، امام سجاد علل بی رغبتی را اینگونه ابراز می دارند:

«خدایا چه شده که هر گاه با خود می گویم آماده نماز شوم ، کسالت را در هنگام نماز بر من مسلط می داری ؟ لذت مناجات را از من سلب می کنی ... شاید مرا بی اعتنا ربوبیت خود یافتی و از خود دور نمودی ... شاید به جرم و گناهم یا به جهت بی اعتنایی من مرا مجازات نموده ایی؟ شاید مرا مانوس با اهل بطالت می دانی و انس با نماز را از من سلب می کنی ؟ ».

ب)  عدم شناخت و بی مهری نسبت به خدا : کسی که به شخصیتی چون خدا آگاهی نداشته باشد جاذبه به حریم او نخواهد داشت در حالی که خدا در سوره حمد ابتدا خود را معرفی بعد از آنکه به او عشق پیدا کردی دعای ایاک نعبد و ایاک نستعین را سر می دهی و در روایت قدسی آمده است ، خداوند متعال رغبت و عشق به نماز را ناشی از شناخت و حجت خداوند می داند .

پ)  عدم آشنایی با فلسفه و معنی نماز : نماز تجسم باوری از نیازهای درونی انسان است که مبتنی بر درک صحیح از اسرار و فلسفه آنست ، انسانی که نمی داند چرا باید نماز بخواند و چه اثری بر آن مترتب است ، طبعا بی میل و فاقد انگیزه است . که پیامیر (ص) فرمودند : «اگر بدانی نماز چیست ؟ و با چه کسی نجوا می کنی ، خسته نمی شوی و نماز رت به اتمام نمی بردی ».

ت)  عدم آشنایی با نیازهای خود : اگر انسان نیاز خود به معبود را درک کند و بداند که به ثمر رسیدن هر تلاش و کوششی در گروه اراده خداست ، پیوند با او را قطع نمی کند .

ج)  دنیا زدگی : دنیا زدگی و حجت به دنیا هر دو تاریکی است . که لذت و ارزش زیبایی معنوی ، نیایش و عبادت را از انسان می گیرد . علی (ع) ک چگونه ممکن است لذت عبادت را درک کند آنکس که از هواها خودداری نمی کند .

ن) عدم برنامه ریزی صحیح و ارتباط با نماز: قرآن نخستین نشانه حکومت صالحان را بر پاداشتن نماز و ایجاد شرایط اقبال و رغبت می شمارد . با آنکه پس از استقرار حکومت در ایران جلسات و تلاش های زیادی جهت ارتباط و رغبت و تشویق به نماز مورد توجه قرار گرفته است[62] .

روشهای جذب به نماز

1-           فطری بودن مسادل دینی

نیاز به پرستش یکی از نیازهای اساسی و عمیق در روان بشر است و همه کودکان به طور فطری کنجکاو بوده و به دنبال پاسخ سوالات خود هستند و میل بر پرستش در وجودشان موج می زند .

    تقلید آنان در یادگیری مسائل دینی و مفاهیم مذهبی مثل نماز نشان از آمادگی بیشترشان در مقایسه با دیگر رفتارها ، موید فطری بودن خداجویی کودکان و نوجوانان است .

    پس بنابراین باید در کنار امور دنیوی باید به مسائل معنوی و دینی توجه شود و برای ارضای این نیاز خداجوی فطری و درونی ، به فکر تهیه و تدوین برنامه و کتب ، برای آشنایی به شیوه های صحیح پرورش این حس را بر مبنای فطری بودن به والدین و معلمان و مردم آموزش دهند تاآنان به شیوه های نادرست متوسل نشوند .

2-  اختیاری بودن مسائل دینی

      انسان به اقتضای فطرت الهی موجودی چند بعدی است و به اعتبار کرامتی که خداوند برای او مقدر نموده است ، موجودی مختار و کرامت خویش را می تواند به اختیار خود کسب کند . بنابراین در دعوت کودکان و نوجوانان به دین ، باید به گونه ایی عمل کنیم که آنها احساس آزادی کنند ، که در دین اسلام بر آگاهی و آزادی درانتخاب فرد در دین سفارش شده نه تقلیدی بودن آن و در این راه نباید از اجبار و تهدید و تطمیع استفاده کنیم .

3-  آموزش تدریجی مسائل دینی

     با توجه به تفاوت های فردی در رشد استعدادهای ذهنی و روحی و نیز تفاوت در معلومات و تجربیات و شرایط گوناگون اجتماعی و فرهنگی ، متعلمان می توان به آموزش معارف و مسائل دینی که دارای مراتب و درجاتی است اقدام شود .

    امام صادق (ع)درموردنمازخواندن کودکان فرمودند:« اهل بیت هنگامی که کودکانمان به پنج سالگی رسیدند ، به نماز دستور می دهیم ، پس شما کودکان خود را از هفت سالگی به نماز امر کنید . »

4-  تکرار و مداومت درآموزش دینی : تکرار و استمرار ، سبب سرعت عمل و کسب مهارت در هر زمینه ایی می شود . هیچ کس نمی تواند فکر این باشد که اگر مفاهیم و لغات آموخته شده از زبان بیگانه ، تمرین و تکرار نشود ، دیر یا زود به فراموشی سپرده می شود بسیاری از افکار و اعمال دینی از جمله نماز در سایه تمرین و عمل مکرر در انسان تثبیت می شوند .

5-   آسان گیری در آموزش مسائل دینی : آسان گیری از اهمیت بالایی برخوردار است . در دوران خردسالی در نماز باید به گونه ایی عمل کنیم که احساس خستگی نکند .

امام سجاد (ع) کودکانی را که نزد ایشان بودند ، وا می داشتند که نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را با هم بخوانند و فرمودند : «اینکار برای آ‹ها سبک تر و بهتر است و سبب می شود و به خواندن نماز پیشی گیرد و برای خوابیدن یا سرگرمی با کار دیگری نماز را ضایع نسازند . [63]»

عوامل موثر در گرایش به نماز

    برای رسیدن به اهداف تربیت دینی و ترویج فرهنگ نماز، همکاری همه ارگان‌ها و نهادها بویژه نهادهای فرهنگی و تربیتی ضرورت نام دارد.

    خانه، مدرسه و جامعه (مسجد، رسانه‌ها و...) در انجام دادن وظایف تربیتی و پرورش مسائل دینی، مکمل یکدیگرند.

    پیوند و ارتباط نزدیک خانه، مدرسه و جامعه (مسجد و رسانه‌ها و...) با یکدیگر، در واقع پیوند استوانه‌های تربیت صحیح و منطقی است. امروزه، لازم است مدارس یک علاقه واقعی و باطنی، برای حضور مستمر و ارتباط نزدیک دانش آموزان با مساجد، در آنان ایجاد کنند. در این راستا، مدارس نباید فقط به ساختن نمازخانه‌ها اکتفا کنند. هر چند ساخت و توسعه نمازخانه‌ها اقدامی مثبت و ارزنده برای رسیدن به ارزش‌ها و مقدسات والای دینی است، اما هیچگاه جای مساجد و اثرات سازنده‌ی آنها را نمی‌گیرد.

      لازم است، همه‌ی تلاش دست اندرکاران تعلیم و تربیت، بر این باشد که پیوندی واقعی ـ نه ظاهری و صوری ـ بین خانه، مدرسه و جامعه ایجاد کنند. با این گونه پیوند، هم خانه به فضایی اسلامی و آکنده از ارزش‌های معنوی تبدیل می‌شود و هم، مدرسه نقش سازنده و هدایتگری در زمینه‌ی ارزش‌های دینی می‌یابد. از این رو، با هماهنگی و یکسانی فضای حاکم و ارزش‌های معنوی و دینی در خانه و مدرسه، بسیاری از تعارضات و مشکلاتی که ممکن است برای کودکان در نتیجه‌ی ناهماهنگی بین خانه، مدرسه و جامعه ایجاد شود، بر طرف می‌گردد.

        البته، این پیوند باید مستمر باشد; نه مقطعی و وابسته به شرایط خاص. چنین پیوندی، کاری گروهی و حرکتی اجتماعی را می‌طلبد. این گونه کارها، بس پیچیده است و با چند بار بردن دانش آموزان به مسجد و حضور فیزیکی آنان، نمی‌توان به نتایج مطلوب و رضایتبخش رسید.

     فرهنگ انس گرفتن با مسجد و در رأس آن نماز به عنوان یک حرکت ارادی، آگاهانه و مستمر، باید از آغاز دوران کودکی در نظام تربیتی خانه، مدرسه و جامعه به عنوان یک اصل مهم تربیتی مدّنظر قرار بگیرد تا فطرت خداجوی کودک به گونه‌ای رشد و پرورش یابد، که هیچ عامل و شرایطی نتواند موجبات انحراف او را فراهم سازد.

         در آموزش و پرورش قدیم، همه‌ی مسئولیت‌های تربیتی را مدرسه بر عهده می‌گرفت. در تربیت جدید، این حقیقت پذیرفته شده است که آموزش و پرورش مدرسه بدون همکاری آگاهانه و فعالانه‌ی خانواده، نتیجه‌ی مطلوبی نخواهد داد. دلیل چنین نگرشی آن است که کودک بیشتر اوقات فراغت خود را در خارج از مدرسه و اغلب در خانه و جامعه می‌گذراند. از آنجا که کودک از والدین و جامعه متأثر می‌شود، خنثی کردن اثرات محیط خارج از مدرسه در مدت محدود درسی، بسیار سخت و گاهی غیر ممکن است. در واقع، امروزه اگر خانواده، مدرسه و جامعه (مسجد و...) نسل جدید را به سوی یک هدف و روش واحدی سوق ندهند، نمی‌توان امیدی به پیشرفت دینی جامعه داشت.

       اگر این مثلث تربیتی (خانه، مدرسه و جامعه) در برنامه‌ها و روش‌ها هماهنگی لازم را نداشته باشند، در روند رشد دینی کودک و نوجوان اختلال به وجود خواهد آمد; که اولین عارضه‌ی آن، تعارض است. متأسفانه، باید اذعان کرد که فعالیت‌ها در این راستا، هماهنگ، همجهت و همخوان نیست. حتی در مواردی، ممکن است با فعالیت‌های موازی و گاهی مغایر، انرژی و توان یکدیگر را خنثی و کاهش دهند.

        به طور مثال، بعضی خانواده‌ها اطلاعات چندانی از دین ندارند. از طرفی، مدرسه تکالیف سختی بر بچه‌های این گونه خانواده‌ها تحمیل می‌کند. این تعارض باعث می‌شود که نوعی دو گانگی در کودکان و نوجوانان به وجود آید.

        نمونه‌ی دیگر اینکه، برخی خانواده‌ها که به مذهب توجه دقیق و لازم ندارند، در محافل و میهمانی‌ها ـ بدون توجه به مسائل شرعی ـ برای بچه‌هایشان لباس هایی انتخاب می‌کنند که با آن مجالس تناسب داشته باشند از سویی، اصرار مدارس بر این است که دانش آموزان پوشش و لباس مناسب با شرع بپوشند. در اینجا نیز اختلاف میان خانه و مدرسه، برای بچه‌ها تعارض به وجود می‌آورد[64].

الف) خانواده

آموزش نماز و پرورش مذهبی برای جذب به نماز ابتدا از خانه شروع می شود و خانواده نقش مهمی در انتقال فرهنگ نماز از خود بروز می دهد . آنچه درمورد فرزند در گرایش به نماز مهم است ، وجود انگیزه است و آنچه در تربیت وآموزش نماز اهمیت دارد ، رسوخ روح نماز در اعماق دل اوست . نه تحمیل شکل و قالب او که البته با احساس خوشایند همراه باشد .

آنچه درباره کودکان و نوجوانان مهم است ، چگونگی روش های آموزش و نحوه ارائه و انتقال این ارزش هاست . که اگر بطور طبعی وبا جلب رضایت قلبی جوانان ارائه شود ، احساس خوشایندی در آنان بر می انگیزد و آن را براحتی جذب می کنند ، چرا که احساسات و عواطف ، مهمترین نقش را در تکوین رشد و پرورش شخصیت نوجوانان دارند . زمانی که نوجوانا در معرض یادگیری و آموزش احکام و عبادات قرار دارد ، لازم است از قبل برای این موضوع زمینه سازی همراه با آموزش شود که با پذیرش رفتار ، عواطف و احساسات همراه با مهر و محبت برای تقویت این گرایش فطری موثر آسان و طبیعی خواهد بود .

کودکان نیازمند یادگیری هستند و احتیاج به امنیت و آرامش و اتصال به یک منبع قدرت رحمت و عطوفت دارند . آوای ملکوتی تر آ‹ و نوای دلنشین اذان و اذکار نماز ، حتی در دوران بارداری مادر موجب جنب و جوش و شکوفایی احساسات دینی در نوجوانان می شود .

یادگیری بیشتر رفتارها و گفتارهای کودکان و نوجوانان براساس مشاهداتی است که نسبت به اعمال والدین دارند و نیز احساس که فضای ارتباطی خانواده در آنها پدید می آورد ، نیز موثر است .

زیباترین و خوش آیندترین حالات برای نوجوانان و کودکان زمانی است که والدین آماده اقامه نماز می شوند ، یعنی به هنگام وضو گرفتن ، جا نماز انداختن ، معطر ساختن لباس و گوش فراوان به آوای قرآن و اذان نسیم آرامش بخشی در کالبد افراد می دمد و روح چون پرنده ایی که از بند و قفس آزاد شود ، در فضایی ملکوتی بال گشوده و به سوی محبوب اوج می گیرد .

نوجوانان ، الگوهای مطلوب رفتاری خویش را در موقعیت های مختلف زندگی ، در رفت و آمدها ، میهمانی ها و برخورد با بستگان و دوستان از جمله با حضور در کنار آنان در صفوف نماز جماعت بر می دارند . احساس شادمانی و شوق سراسر وجودش را گرفته و ازآنان الگو برداری می کنند و سعی دارند که خود نیز این قبیل رفتارها را با تمام اشتیاق باز آفرینی کنند . زمانی که خانواده ها به نماز و جماعت بودن آن اهمیت دهند و خود در انجام به آن ثابت قدم و پیش قدم باشند تاثیر گذاری و درونسازی رفتار به مراتب بیشتر از زمانی است که با گفتار یا اجبار ، آنان را به کارهای مذهبی و نماز وادار سازند[65] .

خانواده ها معمولا در هدایت کردن ، نصیحت کردن و موعظه های طولانی قهر مانند اما در همدلی نه ، بنابراین پل های بی ارتباطی شکسته می شود و تاثیر گذاری به حداقل می رسد . وقتی نوجوان احساس کند در موضع موعظه نشته و تنها از او گوش کردن انتظار دارند ، چیزی به نام پذیرش و تسلیم اتفاق نمی افتد . برای توفیق در ارتباط باید به همدلی رسید که نیازمند درک ذهن و ضمیر نوجوان ، انعطاف ، صبوری و درک شرایطی که آنها در آن بسر می برده است .

ب) مدرسه :

امروزه ، لازم است مدارس یک علاقه واقعی و باطنی ، برای حضور مستمر و ارتباط نزدیک دانش آموزان با نماز و مساجد ، در آنان ایجاد کنند . دراین راستا مدارس نباید فقط به ساختن نماز خانه ها اکتفا کنند . هر چند ساخت و توسعه نماز خانه ها اقدامی مثبت و ارزنده است برای رسیدن به ارزش ها و مقدسات والای دینی است ، اما هیچگاه جای مساجد و اثرات سازنده ی آنها را نمی گیرد .

نوجوانان و کودکان هنگامی که مشاهده می کنند که وقت نماز ، معلمان و مربیان بدون هیچ تکلیفی وضو گرفته و مشتاقانه به سوی نماز می شتابند ، در اثر احساس همانند سازی به شوق در می آیند و به اقامه نماز گرایش فزونتری پیدا می کنند .

هر قدر شخصیت الگوهای تربیتی و پرورشی برای دانش آموزان ، محبوب و دوست داشتنی تر باشد ، تاثیر پذیری آنها افزایش می یابد .

روشن است که هرگز نباید به اجبار و تحمیل و فشار ، دانش آموزان را به انجام فریضه ی نماز وادار کنیم . در عوض شایسته است بیش از هر چیز ، جاذبه های رفتار خود را در بیان ارز ها ، با فراهم کردن مقدمات نماز افزایش دهیم[66] .

اگر سالن نمازخانه مدرسه با موکت خوش رنگی آراسته شده باسد ، محراب با خطوط رنگی روی دیوار کشیده شده باشد ، بوی عطر و گلاب همراه با پخش نوای ملایم برای اقامه نماز فراهم ساخته شود . بیان قصه های شیذین و خاطره های زیبا و اجرای نمایشنامه های دل انگیز با زبانی دوست داشتنی و لطیف برای ارائه احکام و روش های اخلاقی و نماسازی و تصویر سازی از ارزش ها ورفتار انسانهای وارسته و رهبران و اسوه های مذهبی ، تاثیرات بسیار در یادگیری و گرایش و پایبنی نسبت به ارزش های مذهبی و فهم درست از اقامه حقیقی نماز ، در بین دانش آموزان به جای خواهد گذاشت .

توجه به سرویس های بهداشتی و وضوخانه مدارس و پاکی و تمیزی ان ، برخورد با چهره گشاده و باز به هنگام نماز و حضور همه کارکنان مدارس در هنگام نماز ، همه و همه زمینه آماده سازی ، تقویت و افزایش ترغیب به نماز است .

البته باید از اجبار برای حضور و سخت گیری های بی مورد و تحقیر دانش آموزان در فراخوانی به این امر الهی ، جدا باید خودداری شود[67] .

در برخی از تحقیقات که توسط آموزش و پرورش بررسی شده است از دلایل دیگر بی علاقگی و گریز از نماز جماعت سخنرانی طولانی و تکراری بین نماز است بنابرانی باید گویندگان برای ایراد سخنرانی چند دقیقه کوتاه مفید ، جذاب و متناسب با روح زیبا طلب جوان و رسا ، البته با تمرین و ورزیدگی داشته باشند.

ائمه جماعت باید جوان و یا پیران خوش اندیش و خوش سخن باتوانایی بالا استفاده کرد که البته جوانگرایی گره گشا و کارا خواهد بود . زیبایی ظاهری ائمه جماعت و معطر بودن وآراسته بودن آنچنان که در قرآن و احادیث آمده است موثر است . و یا ایجاد ارتباط بین مدرسه و مسجد یکی از راههای جذب و حضور مستمر دانش آموزان در نماز جماعت است که می توان با گرفتن شیرینی به نام مسجد ، حضور هئیت امنا و امام جماعت مسجد در مدارس یا حتی برای کمک و ارتباط عاطفی میان خانه و مسجد مانند حضور هئیت امنا مسجد و امام جماعت در مجالس مردم و یا بردن هدیه برای دانش آموزان می تواند در گرایش دانش آ'وزان به نماز و مسجد کمک کند[68].

ج) رسانه :

رسانه ها فن آوری عظیمی هستند که دنیای ما را به تسخیر خود در آورده اند و پس از خانه ومدرسه از دیگر عوامل تاثیر بر روح کودک و نوجوانان هستند .

رسانه ها از نخستین دوران زندگی تا پایان حیات انسان ، به عنوان عامل آموزنده و موثر بسیار قوی نقش دارند . رسانه ها ، آموزشگاه میلیاردها انسان است و در اعماق دل و ذهن اعضای خانواده ها رسوخ کرده است .در تهیه ، تولید و پخش برنامه از طریق رسانه ها برای کودکان و نوجوانان بسیار دقت باید کرد و برای این مساله مهم ، یعنی آموزش و پرورش احساسات و گرایش های دینی ، به ویژه نماز ، بیشترین اهمیت را قائل شد .

رسانه ، معلم و کلاس همگانی ، همه جایی و غیر انحصاری هستند که همه لحظات خالی و غیر رسمی انسان امروز را پر کرده ، در ایجاد انگیزه و پذیرش یک عمل و شکل دادن عادت های خوب باید ، نقش موثری ایفا می کنند.                اگر برنامه ها وزبان پیام رسانه ها با تفکر و ارزش های معنوی و خانواده ها انطباق نداشته باشد ، آموزش و القای پیام های دینی و تربیتی اثری نخواهد داشت و هر پیامی از طرف پدر و مادر همانند یخی در مقابل حرارت شدید و همه جانبه رسانه ها ذوب خواهد شد و از بین خواهد رفت و در این شرایط نوجوانان بر سر دو راهی قرار می گیرد به هر سویی روانه شود .

بنابراین ، برای رساندن آنها به روح و پیام معنوی نماز و درک فضیلت نماز اول وقت ، تاکید بر ایجاد نظامی متشکل از خانه ومدرسه در کنار رسانه ، به صورت مجموعه ایی هماهنگ و حرکت کننده در یک جهت واحد ، امری منطقی و اجتناب ناپذیر می نمایدو باید این مجموعه به هم پیوسته برای انتقال فرهنگ نماز ، هماهنگ و از همه بالاتر همدل باشند .

چند توصیه برای جذب دانش آموزان به نماز جماعت :

1-  پدر و مادر یا مربی به نماز می ایستد ، با لحن زیبا ، لباس مرتب ، ظاهری آراسته  همراه باشد ، در این موضع ، نماز رفتاری است که نزد کودک اهمیت بیشتری می یابد و احتمال بروز این رفتار در کودکی که نظاره گر آن موقعیت مطلوب بوده است افزایش می یابد.

2-  هر گاه کودک به دلیل همانند سازی با والدین یا مربی به نماز می ایستد باید او را تشویق کرد و رفتار او را تقویت نمود و همراه کردن رفتارش با محرک های خوشایند همچون پاداش های کلامی و مادی در تکرار رفتار موثر است .

3-  اگر نماز با قلمی فصیح و زیبا و رسا و مطلوب به چاپ برسد ، فضای بهتری را فراهم می آورد و مطلب با انگیزه بهتری درک می شود و یا چاپ پوسترهایی که با نماز گزاران را هنرمندانه به تصویر می کشد .

4-  در حوزه صدا و سیما با پخش موسیقی مطلوب ، سرود زیبا صدای خوب و دلنشین همراه با نصاویر دلپذیر و جذاب می تواند در فضا سازی معنوی برای ادراک مطلوب نماز ، تاثیر زیادی داشته باشد[69] .

5-  استفاده از روحانیون و ائمه جماعت ، خوش بیان و خوش اخلاق و البته جوان و آراسته برای جذب به نماز بهتر است .

6-           حضور معلمان مجبوب در کنار بچه ها در صف اول بایستند .

7-  برگزاری مسابقات نماز در زمینه های مختلف شعر ، داستان ، اذان ، احکام ، هنر و عکس و...[70]

8-  فطرت هر نوجوان به خدا ونماز علاقه مند است ولی بزرگترها با توسل به زور وتحمیل این فطرت خداداد را منحرف می سازند ، پس سعی کنیم به جای تحمیل کردن با ظرافت این  فطرت خدادا را شکوفا سازیم ف بدون تردید در مواردی زور وتحمیل نوجوان را از خواندن نماز منصرف می کند.

9-  پیامبر اسلام (ص) وپیشوایان دین همه قولاًوعملاً عنایت خاصی به نوجوانان داشتند، گردانندگان مساجد وبزرگترها با باید با نوجوانان طوری برخورد کنند که نوجوان احساس کنند که بزرگتر ها به اصطلاح انان را تحویل گرفته اند، در حالی که نوعاً درمساجد افراد سرشناس بیشتر مورد توجه هستند.

10- : نوجوان تمایل سدیدی به ابراز وجود دارد. می خواهد بگوید من هستم ، اگر اداره ی مسجد به جوانان واگذار شود ، آنها با قبول مسئولیت ها به مساجد روی می آورند.

نتیجه  گیری :

با توجه به مراحلی که در این تحقیق طی شد ، به این نتایج رسیدیم که نماز یکی از برنامه های تربیتی و عبادی بزرگ در اسلام است که تاثیر بسیار عمیق در زندگی فردی و اجتماعی انسان از گذشته و از زمان خلقت انسان تاکنون داشته است . نماز یکی از نشانه های وحدت و همبستگی بین ملت هاست که بر پایی آن پاداش و برکات فراوان فردی و اجتماعی دارد. نماز سفینه ی نجات و مهمترین عامل و اصولی ترین روش تربیت در جلوگیری از انحرافات و بی رغبتی ها آن از نماز است که مربیان و اولیای گرامی باید سعی کنند که کودکان خود را به بهترین وجه به خواندن نماز تشویق کنند و پیگیری کنند که فرزندانشان مقید و علاقمند به خواندن نماز در مدرسه نیز باشند .

در این تحقیق به برخی از عوامل بی رغبتی به نماز که مربوط به خود فرد و یا عوامل خانواده و اجبار آن و یا حتی گروه دوستان و جامعه نیز تاثیر گذارند اشاراتی شده و در آخر نیز عوامل موثر در جذب و گرایش به نماز با کمک مثلث تربیتی خانواده ، مدرسه و جامعه ( رسانه و مساجد و...) امکان پذیر است را بیان کردیم . که در این خصوص عوامل زیادی از جمله اجباری کردن حضور دانش آموزان در نماز جماعت و عدم آشنایی با فلسفه و اهمیت نماز جماعت و فضلی جامعه باعث بی رغبتی می شود و برای این منظور و رفع مشکلات باید دست اندرکاران تعلیم و تربیت و خانواده و جامعه در کنار یکدیگر برای آموزش صحیح احکام اسلامی بخصوص نماز جماعت و راههای جذب دانش آموزان به نماز جماعت با یکدیگر همکاری کنند تا در نهایت به جذب و درونسازی علاقمندی و خواندن نماز منجر شود که برای دستیابی به این شیوه باید از شیوه الگو پذیری استفاده کنند و آنها داوطلبانه و بدون تحمیل از الگوها تبعیت کنند و با استفاده از هنر و تاثیرات آن و همچنین حضور بزرگان و معلمان محبوب در نگرش مثبت به نماز در فرد و ایجاد چنین رفتاری موثر است .

و در نهایت با چند توصیه برای بهتر اجرا شدن نماز جماعت و ارتباط نزدیک بین مدرسه و مسجد برای مستمر ومداوم بودن این رفتار می توان کمک کرد .

منابع ومآخذ :

1- قرآن مجید .

2-امینی، مصطفی.نیاز سنجی آموزش والدین نوجوان استان قم در زمینه تربیت دینی ونأکید بر نماز .پایان نامه کارشناسی ارشد ،قم1387 .

3-باقری ده نوئی، روح الله .بررسی راه های جذب دانش آموزان مدارس ابتدایی وراهنمایی روستایی ناحیه 3به اقامه نماز.پایان نامه کارشناسی ،قم 1382 .

4-پور حسین ،رضا.مجله پیوند(شماره231).تهران: انتشارات انجمن اولیا ومربیان ،دی 1377.

5-جمعی از نویسندگان .خانواده ونماز. تهران: انتشارات انجمن اولیا ومربیان 1378.

6-جمعی از نویسندگان.فرهنگ مسجد.قم: انتشارات ثقلین،1385.

7-راشدی حسن.  نماز شناسی ج1 .تهران: ستاد اقامه نماز،1385.

8-راشدی حسن.نماز شناسی ج2.تهران: ستاد اقامه نماز،1385.

9-رحیمی اصفهانی، غلامحسین. نماز زیباترین راز ونیاز .قم: انتشارات عسگریه ،1380.

10-سنگری،محمدرضا. مجله پیوند(شماره243).تهران:انتشارات انجمن اولیا ومربیان،دی 1378.

11-فرهادیان ،رضا.مجله پیوند(شماره236).تهران :انتشارات انجمن اولیا ومربیان خرداد 1378.

12-قرائتی محسن. پرتوی از اسرار نماز.تهران:ستاد اقامه نماز 1384.

13 – قرائتی ،محسن .همراه با نماز.تهران :ستاد اقامه نماز (بی تا).

14-کازرونی،محسن. خلوتگاه راز.قم: انتسارات انصاریان ،1373.

15-محقق دامغانی، محمود.اسرارفروع الدین در فلسفه نماز. قم: انتشارات مکتب اهل بیت (ع)1377.

16-معین پور، حمیده.بررسی تحلیلی عوامل مؤثر بر جذب دانش آموزان در نماز جماعت مدارس .پایان نامه کارشناسی ارشد ، اصفهان 1382.

17-مکارم شیرازی، ناصر.نماز مایه آرامش روح وروان. قم : انتشارات نسل جوان 1383.

18 –مکارم شیرازی،ناصر.تفسیر نمونه ،جلد پنجم.تهران :انتشارات دارالکتاب اسلامیه ،چاپ نوزدهم،1363.

19-ملکی، ابراهیم.مجله پیوند(شماره 308).تهران :انتشارات انجمن اولیا ومربیان،خرداد1384.

20-موسوی، کفایت.بررسی میزان حضور دانش آموزان در نماز جماعت وعوامل درون مدرسه ای .پایان نامه کارشناسی،قم:1381.

21 -موسوی رادلاهیجی،سیدحسین.نماز از دیدگاه قرآن وحدیث.قم: انتشارات اسلامی حوزه،1368.

22-نادری،حجت.بررسی راههای تشویق دانش آموزان مدرسه ولیعصر به شرکت در نماز جماعت .پایان نامه کار شناسی ،قم: 1382.

23-نجفی کاشانی،شیخ حاج علی آقا، برداشتی از نماز.کاشان :انتشارات محتشم،1372.

منابع اینترنتی :

24- http://www.tebyan.net/index?pid=19667&BooKID=88198&language=1

25- http://www.tebyan.net/index?pid=19667&BooKID=88276&language=1

26- http://www.tebyan.net/index?pid=19667&BooKID=88418&language=1

27- http://www.tebyan.net/index?pid=19667&BooKID=88421&language=1

28- http://www.tebyan.net/index?pid=19667&BooKID=85518&language=1

---

[1] -محمود محقق دامغانی ،اسرار فروع الدین درفلسفه نماز (قم:انتشارت مکتب اهلبیت1377)،،صص42-47.

[2] -حمیده معین پور،یررسی فرا تحلیلی عوامل موثر برجذب نمازدانش آموزان درنمازجماعت(کارشناسی ارشد،اصفهان 1382)،صص18-19.

[3] -محسن قرائتی  ، پرتوی از اسرار نماز (تهران :انتشارات ستاد اقامه نماز .1384)،صص,24-27.

1-  همان منبع،صص,24-26.

[5] - قرآن مجید.سوره نساء،آیه: 162.

[6] - قرآن مجید.سوره بقره،آیه: 110.

[7] - قرآن مجید.سوره اعراف آیه:س 170.

[8] -مصطفی امینی،نیاز سنجی آموزش والدین نوجوانان استان قم در زمینه تربیت دینی وتاکید بر نماز(کار شناسی ارشد ،قم .1387)،صص35-37.

[9] - http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=19667&BookID=88276&Language=1

[10] -روح ا..باقری ده نوئی، بررسی راههای جذب دانس آموزان به نماز جماعت مدارس ابتدائی وراهنمایی روستائی ناحیه 3قم(کارشناسی ،قم1382)،ص12.

1-حاج شیخ علی آقانجفی کاشانی ،برداشتی از نماز (قم:انتشارات محتشم ،1372)،صص55-56.

2- محمود محقق دامغانی ،اسرار غروع الدین درفلسفه نماز (قم:انتشارت ،مکتب اهلبیت،1377)،صص61-60.

[13] -همان منبع .صص109-105.

[14] - غلامحسین رحیمی اصفهانی ،نماز زیباترین راز ونیاز (قم:انتشارات عسگریه 1380)،ص 8.

[15]- محمود محقق دامغانی ، اسرار فروع الدین در فلسفه نماز(قم :انتشارات مکتب ااهلبیت،1377)، صص69-62.

[16] - مصطفی امینی ،نیاز سنجی آموزش والدین نوجوانان استان قم در زمینه تربیت دینی وتاکید بر نماز (کارشناسی ارشد،قم 1382)42-44.

[17] -http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=19667&BookID=85518&Language=1

[18] -حمیده معین پور، یررسی فرا تحلیلی عوامل موثر برجذب نمازدانش آموزان درنمازجماعت(کارشناسی ارشد،اصفهان 1382)، صص33-34.

[19] -قرآن مجید .سوره ابراهیم ،آیه :40.                                              

[20] - قرآن مجید .سوره مریم ،آیه :55.

[21] - قرآن مجید .سوره هود ،آیه 87.

[22] - قرآن مجید.سوره آل عمران ،آیه 39

[23]  - قرآن مجید .سوره انبیاء، آیه 73.

[24]  - قرآن مجید .سوره طه ،آیه 14.

[25]  - قرآن مجید .سوره مریم ،آیات 31-30.

[26]  - قرآن مجید .سوره لقمان ،آیه 17.

[27]  - قرآن مجید .سوره حجر،آیات 99-98.

[28]  - روح الله باقری ده نوئی، بررسی راههای جذب دانس آموزان به نماز جماعت مدارس ابتدائی وراهنمایی روستائی ناحیه 3قم( کارشناسی ،قم1382)، صص19-20.

[29] - محمود محقق دامغانی ،اسرار غروع الدین درفلسفه نماز(قم:انتشارت ،مکتب اهلبیت،1377.)، ،صص86-90.

[30] - محسن قرائتی ،همراه با نماز (تهران: انتشارات ستاد اقامه نماز {بی تا})،ص 266.

[31]  - جمعی از نویسندگان ،فرهنگ مسجد(قم :انتشارات ثقلین،1385)،ص304.

[32]  - غلامحسین رحیمی اصفهانی ،نماز زیباترین راز ونیاز (قم :انتشارات اولیا ومربیان ،1378) ،صص64-65.

[33]  - سید جواد بهشتی ،خانواده ونماز (انتشارات اولیا ومربیان ،1378) ،،صص 64-65.

[34]  - قرآن مجید .سوره مائده ، آیه: 91.

[35] -ناصر مکارم شیرازی،تفسبر نمونه،ج 5(تهران :انتشارات دار الکتاب السلامیه،1363)، ص 73.

[36] -http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=19667&BookID=88198&Language=1

[37]- مصطفی امینی ،نیاز سنجی آموزش والدین نوجوانان استان قم در زمینه تربیت دینی وتاکید بر نماز (کارشناسی ارشد،قم1387)،ص 54.

[38] - محسن کازرونی ،خلوتگه راز (قم :انتشارات انصاریان ،1373) ،ص136.

[39] - روح ا.. باقری ده نوئی ،بررسی راههای جذب دانش آموزان مدارس ابتدائی وراهنمایی ناحیه 3قم به اقامه نماز (کارشناسی ،قم ،1382) ،ص27.

1 - مصطفی امینی ،نیاز سنجی آموزش والدین نوجوانان استان قم در زمینه تربیت دینی وتاکید بر نماز (کارشناسی ارشد،قم1387)،ص 55.

[41] - کازرونی ،خلوتگه راز (قم :انتشارات انصاریان ،1373) ،ص124.

[42] - روح ا.. باقری ده نوئی ،بررسی راههای جذب دانش آموزان مدارس ابتدائی وراهنمایی ناحیه 3قم به اقامه نماز (کارشناسی ،قم ،1382) ،ص28.

[43] - ناصر مکارم شیرازی ،نماز مایه تربیت وآرامش روح وروان (قم :انتشارات نسل جوان ،1383) ، ص11.

[44] - مصطفی امینی ،نیاز سنجی آموزش والدین نوجوانان استان قم در زمینه تربیت دینی وتاکید بر نماز (کارشناسی ارشد،قم1387)،ص 53.

[45] - ناصر مکارم شیرازی ،نماز مایه تربیت وآرامش روح وروان (قم :انتشارات نسل جوان ،1383) ، ص13.

[46] -حسن راشدی ،نماز شناسی جلد 2(تهران :انتشارات ستاد اقامه نماز ،1385)، صص27-42.

[47] -همان منبع ،صص 223-233.

[48] - محسن کازرونی، خلوتگه راز(قم:انتشارات انصاریان،1373)، صص168-173.

[49] - محمود محقق اصفهانی ،اسرار فروع الدین در فلسفه نماز .(قم :انتشارات مکتب اهلبیت (ع)،1377) ،ص70.

[50] - روح ا...باقری ده نوئی ،بررسی راههای جذب دانش آموزان ابتدائی وراهنمائی ناحیه 3قم به اقامه نماز (کارشناسی قم ،1382) ، صص29-30.

[51] - غلامحسین رحیمی اصفهانی ،نماز زیباترین راز ونیاز (قم :انتشارات عسگریه ،1380) ، صص 16-17 .

[52] - محمود محقق دامغانی ، اسرار فروع الدین در فلسفه نماز . ( قم : انتشارات مکتب اهل بیت ، 1377 ) صص . 52 - 49 .

[53] - محسن قرائتی ، پرتوی از اسرار نماز  .(تهران :انتشارات ستاد اقامه نماز ،1384 ) ،صص 90-91 .

[54] - محسن قرائتی,پرتوی از اسرار نماز (تهران :انشارات ستاداقامه نماز 1384) ،،صص210-211.

[55] - http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=19667&BookID=88421&Language=1

[56] - محسن کازرونی . خلوتگه راز . ( قم : انتشارات انصاریان ، 1373 ) ،صص .106-105 .

[57] - http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=19667&BookID=88418&Language=1

[58] -سید حسین موسوی راد لاهیجی ، نماز از دیدگاه قرآن و حدیث( قم : انتشارات اسلامی حوزه ، 1368 )، ص 174-175.

[59]  جمعی از نویسندگان ، فرهنگ مسجد (قم :انتشارات ثقلین، 1385 ) ،صص299-302.

[60] -حاج شیخ علی آقا نجفی کاشانی ، برداشتی از نماز ( قم : انتشارات محتشم ، 1372 )، صص  109-105

[61] -کفایت موسوی ، بررسی میزان حضور دانش آموزان در نماز جماعت و عوامل درون مدرسه ایی (کارشناسی قم ، 1381 ) ،ص 20.

[62] -حمیده معین پور، بررسی فراتحلیل عوامل موثر بر جذب و شرکت دانش آموزان در نماز جماعت(کار شناسی ارشد ،قم : 1382)، صص43-45 .

[63] -ابراهیم ملکی^{، مجله پیوند –شماره 308- (تهران انتشارات انجمن اولیا ومربیان ،خرداد 1384)،صص36-34.}

1-http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=19667&BookID=88181&Language=1

 -[65] رضا فرهادیان ،مجله پیوند –شماره 236-(تهران :انتشارات انجمن اولیا ومربیان ،خرداد 1378) ،،صص 44-47.

[66] -همان منبع ،ص 47.

[67] - همان منبع ،صص 48-49.

[68] - محمد رضا سنگری ، خانواده و نماز ( تهران : انتشارات انجمن اولیا و مربیان ، 1378 ) ، صص 105-106.

-[69] رضا پورحسین  ، مچله پیوند –شماره 231(تهران انجمن اولیا ومربیان ،دی1377)،ص29.

[70] -کفایت موسوی ، بررسی میزان حضور دانش آموزان در نماز جماعت و عوامل درون مدرسه ایی (کارشناسی .قم : 1381) ، ص47.